A. Nowicki jest najwybitniejszym polskim ateoznawcą i ateografem. Pod jego redakcją i w jego wyborze ukazały się trzy tomy antologii z zakresu krytyki religii o łącznej objętości 1147 stron druku z tekstami 148 autorów. ^{[ 74 ]} Podsumowaniem trzydziestu lat badań jest Zarys dziejów krytyki religii. Starożytność (Warszawa 1986, ss. 367). Należy mieć nadzieję, że będzie to pierwszy tom obszernego, wielotomowego Zarysu dziejów krytyki religii , takiego polskiego „mauthnera". A. Nowicki jest jedynym autorem polskim mogącym podjąć się takiego zadania. ^{[ 75 ]}

Spójrzmy na poglądy A. Nowickiego całościowo, jako na pewien system. Między poszczególnymi elementami tego systemu istnieje cała sieć zależności i uwarunkowań. Przedstawię to graficznie posługując się metaforą „gmachu", „wielopiętrowej budowli". „Część podziemną" stanowić będą głównie strefy aktywności życiowej:

NAUCZYCIEL AUTOR DZIAŁACZ SPOŁECZNO-POLITYCZNY

Centralną pozycję (zaznaczoną nieco większą powierzchnią) zajmuje tu twórczość pisarska A. Nowickiego, jako autora ponad 900 pozycji bibliograficznych, w tym 40 książek, z tego 24 o tematyce religioznawczej i ateistycznej ^{[ 76 ]}. Aktywność nauczycielska to nieprzerwana od 1952 roku praca dydaktyczno-wychowawcza (1952-1963 w Uniwersytecie Warszawskim, 1963-1973 w Uniwersytecie Wrocławskim i od października 1973 w UMCS w Lublinie). W tematyce wykładów obok historii filozofii znalazła się historia i teoria ateizmu (m.in. na Podyplomowym Studium Filozoficzno-Etycznym). Do tej sfery działalności należy też wypromowanie 29 doktorów.

Filozoficzna krytyka religii A. Nowickiego nie ogranicza się do pisemnych wypowiedzi. Pomijając tu jego zaangażowanie polityczne (PPS, PZPR), "począwszy od 1957 r., w ideowym i organizacyjnym kształtowaniu Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli rolę wybitnie dominującą odegrał Andrzej Nowicki, łącząc na trwałe swoje nazwisko z ruchem, do którego wniósł impuls inicjatywny i twórcze przewodzenie w pierwszych latach rozwoju" ^{[ 77 ]}. Przedtem redagował w 1948 r. „Głos Wolnych" organ Stowarzyszenia Myśli Wolnej. Później był przewodniczącym Zarządu Głównego SAiW (1957-1962), jest członkiem prezydium i członkiem honorowym (od 1977 r.) Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej, organizował Polskie Towarzystwo Religioznawcze (w latach 1973-1988 prezes PTR, a od r. 1988 prezes honorowy).

Zdaję sobie sprawę z pewnej umowności i uproszczeń tego diagramu. Jednocześnie mam nadzieję, że spełnia on pożyteczną funkcję klasyfikacyjną. W tym systemie ateizm funkcjonuje jako fundament. Z niego wyrastają zagadnienia. stąd pochodzi aparatura pojęciowa, „pole przejścia" zdominowane jest przez historię filozofii, a „polem dojścia" jest własny system teoretyczny autora z centralną problematyką filozofii warsztatu, rozumianej jako zespół problemów wokół których formułuje się warsztat.

W niewielu dyscyplinach naukowych postać jednego człowieka zaważyła w takim stopniu na ich rozwoju, jak w przypadku wpływu Andrzeja Nowickiego na polskie religioznawstwo niekonfesyjne.

W zakresie teorii sprowadza się do:

1) ujmowania religii w kategoriach „formy" i „treści", czyli ze stanowiska konsekwentnego redukcjonizmu negującego istnienie treści specyficznie religijnych;

2) postulatu, aby badania dziejów religii uzupełniać badaniem dziejów filozoficznej krytyki religii, dziejów wygasania religii i roztapiania się religii w kulturze świeckiej;

3) rozumienia ateizmu jako złożonej, wielodyscyplinowej struktury w ramach religioznawstwa, którą powinna uzupełniać ateografia i ateometria;

4) formuły ateizmu nie sprowadzającego się do negacji religii, lecz odrzucającego formę religijną i „przenoszącego" pewne cenne treści zawarte w religii do kultury świeckiej.

*

Czesław Gryko: FROM A CRITICISM OF RELIGION TO A THEORY OF SECULAR CULTURE

The author of this article argues that:

Atheism is genetically the first and most stable element of Nowicki's outlook upon life. Atheism, or more exactly, an atheistic ontology and axiology, constitute the "foundation", and at the same time "the field of departure" for his entire theoretical system Nowicki's philosophy of culture, constituting "the field of arrival" was built upon the foundation of his meditations about atheism. The essence of Nowicki's atheism is not a negative atheism, concentrated on the criticism of religion alone, but a positive atheism, intent upon the replacement of God by values affirming life "upon this earth". In place of theocentrism and Christocentrism, he advocates anthropo- and culturocentrism. The novelty of his atheism lies in the appropriation of a consistent anthropological reductionism to the criticism of religion and in the treatment of atheism as a coplex and polyaspectual structure within the study of religions the atheological disciplines (the history of the criticism of religion, the theory of atheism, the sociology and the psychology of atheism) should be complemented by atheography and atheometry, which were created as separate disciplines of research by Nowicki.

Nowicki is the most eminent Polish theoretician and historian of atheism, having talen up new and as yet unnoticed fields of research, such as the philosophy of music contained in the works of some atheists. He has also filled important gaps in the history of Polish culture, for instance in his works about Kazimierz Łyszczyński.

*

„Euhemer — Przegląd Religioznawczy", 1990, nr 3-4 (157-158)

See other sites: Spotkanie z Profesorem Andrzejem Nowickim Andrzej Nowicki członkiem honorowym PSR Filozof Nowicki 90 świeczek na torcie ateisty Kocham to, co jeszcze nie istnieje... Rozmowa z Profesorem Andrzejem Nowickim Droga do Gwiazd Ateny

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Teoria prawdy w ujęciu marksistowskim Jezus, rewolucjonista?

Comment on this article..   See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word