Neandertalczyk

U ssaków naczelnych adaptacja do warunków klimatycznych wyraża się m.in. długością kończyn, zwłaszcza istotne są proporcje kości goleniowych względem uda oraz przedramienia do ramienia. Tak więc proporcje kończyn mogą służyć za wskaźnik pozwalający obliczyć w przybliżeniu temperaturę obszaru wyjściowego danej populacji. U neandertalczyka kość piszczelowa stanowiła średnio tylko 80 procent kości udowej — uzyskana średnia, przypuszczalna temperatura ich środowiska to około 0 stopni Celsjusza. Wykazywał więc europejską budowę ciała przystosowaną do warunków czasu zlodowaceń. Tymczasem europejscy kromaniończycy oraz szkielety z Skhul i Qafzeh w Izraelu mają kość piszczelową długości 85 procent kości udowej, co wskazuje, że populacje te przybyły z regionów o temperaturze oscylującej w granicach 20stopni Celsjusza. Przeminęły setki pokoleń, a nasze ciała wciąż noszą piętno ciepłolubnej małpy...

Dzięki naukowcom z uniwersytetu w Barcelonie (zespół Carlesa L. Foksa) wiemy już, że przynajmniej niektórzy neandertalczycy mogli mieć bardzo jasną skórę i rude włosy. O karnacjii kolorze włosów decyduje barwnik melanina (obecny głównie w skórze właściwiej i naskórku), a konkretnie jej odmiany — żółtoczerwona feomelanina i czarnobrązowa eumelanina. ^{[ 9 ]} O tym, która z nich przeważy, decyduje białkowy receptor MC1R, którego syntezą kieruje z kolej gen mc1r. Od pewnego czasu naukowcy wiedzą, że jedna z wersji tego genu sprawia, że receptor MC1R pracuje na bardzo zwolnionych obrotach. Ludzie, którzy odziedziczą tę postać genu, często mają bardzo jasną karnację i rude włosy. Zbadano próbki DNA pobrane ze szczątków dwóch neandertalczyków znalezionych w Monti Lessini we Włoszech i El Sidron w Hiszpanii. Naukowcom udało się zidentyfikować gen mc1r, a także taką jego odmianę, która mogła decydować o rudym kolorze włosów. Przeprowadzono próby laboratoryjne. Wprowadzono podejrzany gen do specjalnie hodowanych w probówce komórek i obserwowano, jak przebiega w nich produkcja melaniny. Okazało się, że dokładnie tak samo jak w komórkach współczesnych rudowłosych. Zdaniem badaczy jednoznacznie dowodzi to, że nasi kuzyni sprzed tysięcy lat, którzy nosili właśnie tę odmianę genu mc1r, mogli mieć bardzo jasną skórę i nosić ogniste czupryny. Co ciekawe, choć gen działa tak samo, to wersja współczesnego Homo sapiens różni się znacząco od tej znalezionej u neandertalczyków. Zdaniem autorów świadczy to tym, że drogi ewolucji owego genu przebiegały u obu gatunków oddzielnie.

Niewiele wiemy o neandertalskiej diecie, ale z pewnością była zróżnicowana. Przekonanie, że ludzie ci żywili się nie tylko mięsem jest w zasadzie powszechne. Większość naszej wiedzy o neandertalskim jedzeniu opiera się o dowody pośrednie, np. kości zwierząt znajdowane w jaskiniach oraz izotopy w zębach neandertalczyków. Jako łowca miał do dyspozycji wszelką drobnicę (ptaki, króliki itp.) oraz dominujące wówczas wśród kręgowców formy duże; w obrębie Starego Świata wspomnę o mamucie, koniowatych, nosorożcu włochatym, niedźwiedziu jaskiniowym, olbrzymim jeleniu stepowym, czy samotniku - lwie jaskiniowym. Używali ostrych, kamiennych toporków oraz włóczni. Zakładając, że mówili możliwe było przekazywanie wiedzy dotyczącej technologii wytwarzania narzędzi stąd też coraz częściej uważa się, że znali wyroby drewniane (nieznane z zapisu archeologicznego). Nie wynaleźli wyrzutni (miotaczy) oszczepów, dlatego musieli podejść do zwierzyny na znacznie mniejszą odległość niż łowcy kromaniońscy. Budowali zamaskowane pułapki (np. zadaszone „wilcze doły" z przynętą), stosowali sidła. Naukowcy znaleźli mikroskopijne skamieniałości fragmentów roślin na mających 35 tys. lat trzech neandertalskich zębach z jaskini Szanidar w Iraku. Wiemy, że osobnik, do którego należały zęby jadł różne rośliny, w tym nasiona traw (nie należy jednak z informacji dotyczących jednego osobnika wyciągać ostatecznych wniosków o diecie całego gatunku). Neandertalczyk miał do dyspozycji przede wszystkim leszczynę, żołędzie, dzikie poziomki, maliny, tarninę, leśne jagody, jeżyny, bulwy i cebulki przede wszystkim roślin liliowatych.

Z neandertalczykami generalnie wiązana jest kultura środkowego paleolitu - mustierska (nazwana od stanowiska w jaskini Le Moustier, Francja, departament Dordogne). Rozwijała się od około 300 do 35 tys. lat temu na obszarach pokrywających się z zasięgiem neandertalczyków, tj. na terenie Europy, Bliskiego Wschodu, krajów zakaukaskich i Azji Środkowej. Na Bliskim Wschodzie kultura ta była także dziełem archaicznych Homo sapiens, przed pojawieniem się tam neandertalczyków około 70 tys. lat temu, co uzasadniać może dyskusyjne zaliczanie do tej kultury znalezisk z terenu północnej Afryki. Kultura mustierska jest definiowana na podstawie specyficznej technologii, polegającej na oddzielaniu odłupków, ostrzy i wiórów od przygotowanych specjalnie rdzeni (technika lewaluaska) lub od rdzeni krążkowatych (technika mustierska), a także na podstawie zespołu narzędzi (zgrzebła, ostrza, narzędzia zębate i wnękowe, rzadziej pięściaki i ostrza liściowate). Na pewno używano też sprzętów z rogu, kości.

Ludność zamieszkiwała jaskinie i zakładała obozowiska otwarte, z konstrukcjami mieszkalnymi (w zachodniej Europie kamiennymi, we wschodniej także z kości mamutów, np. w Mołodowej nad Dniestrem i Ripiceni-Izvor nad Prutem). Zróżnicowanie, związane przede wszystkim z używaniem zgrzebeł, ostrzy mustierskich, narzędzi obrabianych dwustronnie i zębatych, było interpretowane jako przejaw odrębnych tradycji w obrębie „kompleksu mustierskiego".
Obecnie przeważa opinia, że zróżnicowanie to ma charakter funkcjonalny (różne czynności wykonywane w sezonowych obozowiskach) bądź jest wyrazem długości trwania obozowisk i intensywności użytkowania narzędzi w poszczególnych miejscach. Około 40 tys. lat temu dokonała się transformacja kultury mustierskiej w odrębne terytorialne jednostki górnopaleolityczne (np. kultura szatelperońska). ^{[ 10 ]} Dyskusyjny pozostaje związek tych przemian z pojawieniem się człowieka współczesnego. W przypadku francuskich, schyłkowych skupisk neandertalczyków narzędziem typowym jest wiór o łukowatym tylcu zwanym nożem szatelperońskim. Pojawiają się też groty oszczepów wykonane z kości a także kościane rurki z równoległymi nacięciami. Znajdywane są pierwsze ozdoby wykonane z przewierconych kłów zwierząt, oraz kościane zawieszki. Dotychczas uważano, że owe zastanawiające innowacje w obrębie zachowawczej dotychczas technologii neandertalskiej nastąpiły prawdopodobnie w wyniku kontaktów z pierwszymi grupami Homo sapiens sapiens (kultura oryniacka) i stopniowej akulturacji grup neandertalskich. ^{[ 11 ]} Rzeczywiście, według najnowszych danych istnieją dowody na tysiącletnie współistnienie ludzi neandertalskich i współczesnych w jednym miejscu (szczególnie interesujące są powtórne, dogłębne analizy artefaktów z Grotte des Fées — stanowiska badanego od 1867 r.). Uważano, że neandertalczycy zdobywali nowe przedmioty drogą wymiany handlowej, kradzieży, zachowując jako łupy lub po prostu zbierając porzucone przez przybyłych łowców. Jednak najnowsze analizy obejmujące m.in. dane radiometryczne wskazują, że w schyłkowym okresie swego istnienia, neandertalczycy znajdowali się na drodze do unowocześnienia na długo przed wkroczeniem na ich tereny ludzi anatomicznie nowoczesnych. Wygląda więc na to, że gdyby nie przybycie naszych przodków w dorobku ubogiej materialnie kultury Starych Ludzi mogło pojawić się sporo nowości. Intrygująca jest wizja świata dwóch rozwijających się niezależnie cywilizacji — kromaniońskiej (Afryka) i neandertalskiej (Eurazja).

Neandertalczyk nie stworzył sztuki w naszym rozumieniu. O tym, że posiadał umiejętność abstrakcyjnego myślenia mogą poświadczać znaleziska z jaskini Morin (Hiszpania), gdzie odkryto kości oraz kamienie zaopatrzone w nacięcia, które układają się w symetryczne wzory. Intrygującym materiałem do snucia rozmaitych hipotez i spekulacji są wyniki analiz neandertalskich pochówków. Czy posiadał religię, wierzenia? Czy można w tym przypadku mówić o ceremoniałach, tradycji i obyczajach? Pochówki mustierskie występują w jaskiniach, niekiedy pokrywane małymi kopcami (La Ferrassie) lub płytami kamiennymi (Le Moustier). Szczątki układano w pozycji wyprostowanej bądź skurczonej. Nie spotyka się darów grobowych, poza hipotetycznym składaniem kwiatów. Stwierdzone w grobie w irackiej jaskini Szanidar pyłki roślinne dają niemal pewność, iż zwłoki obsypano kwieciem, możliwe, że w trakcie ceremoniału. W roku 2005 pojawiły się nowe interpretacje śladów pozostawionych na wielu neandertalskich kościach ze zbiorowego pochówku w chorwackiej jaskini Krapina. W jaskini odkryto pozostałości 80 osobników; blisko 800 kości, w tym czaszek i kości długich, nosi ślady nacięć. Dotychczas uznawano je za ślady praktyk kanibalistycznych, tymczasem mogły tam mieć miejsce praktyki grzebalne o znaczeniu symbolicznym. Wszystko wskazuje na to, że ciało miękkie oddzielano od kości stopniowo. Czaszki noszą ślady świadczące o odcinaniu języka, żuchwy, uszu i zdejmowania skóry. Kości długie były rozłupywane w celu wydobycia szpiku. Dyskusje dotyczące Krapiny nie ustają.

W sferze uczuć wyższych, więzi społecznych, neandertalczyk też ukazuje zaskakująco znajome oblicze. W Iranie odkryto szkielet neandertalskiego starca, który przeszedł udaną amputację ręki (niektóre źródła podają błędnie, że była to noga), nie miał też oka. To, że mimo wszystko osiągnął sędziwy jak na ówczesne standardy wiek dowodzi, że w grupach neandertalskich opiekowano się potrzebującymi, nawet jeśli ich użyteczność dla ogółu była dyskusyjna, czy wręcz stanowiła obciążenie.

[ 9 ] Istnieje jeszcze neuromelanina - melanina powstała w neuronach. Noworodki nie mają w tęczówce melaniny, dlatego ich oczy są niebieskie (melanina w tęczówce jest wytwarzana później).

[ 10 ] Nazwa kultury wywodzi się od jaskini Fees w Chatelperron (departament Allier, Francja). Nie występuje ona poza Francją, Belgią, Włochami i północną Hiszpanią. W tym okresie Bliski Wschód reprezentuje kultura Al-Amira, w Rosji kostienkowsko-sungirska, bernardyńska we Włoszech a w Czechach i na Węgrzech (czy generalnie w środkowej Europie) — szelecka. Pierwotnie uważano zresztą, że kultura szatelperońska była wytworem ludzi współczesnych, dopiero po roku 1980 okazało się, że występuje ona również na stanowiskach neandertalskich.

[ 11 ] Akulturacja oznacza ogół zjawisk powstałych w wyniku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu (zderzenie kultur) dwóch grup kulturowych, prowadzący do zmian wzorów kulturowych w obrębie jednej, drugiej lub obu kultur. Końcowym efektem tego procesu może być unifikacja wzorów kulturowych obu grup, bądź przejęcie wzorów jednej grupy przez drugą. Przez akulturację rozumie się szczególnie proces rozwiązywania problemów związanych ze znalezieniem się w kulturze odmiennej od tej, w której nastąpiła pierwotna kulturalizacja. [za:] Akulturacja