Jakie są jednak przyczyny, dla których człowiek zaczyna bądź to wchodzić w iluzję kłamstwa, bądź świadomie je współtworzyć? Aby spróbować odpowiedzieć na tak postawione pytanie, należy zastanowić się jak w wymiarze egzystencjalnym rozumieć człowieka. Jeśli więc przyjmiemy, że człowiek jako osoba jest podmiotem, który będąc zdolnym do działań etycznych, pozostaje wolny, to jest posiada sam siebie, to wynika z tego wprost, że sam ponosi odpowiedzialność za swoje działania ^{[ 32 ]}. Wolność i odpowiedzialność są ze sobą nierozerwalnie powiązane, jak powiada Hayek: „Wolność oznacza nie tylko, że człowiek ma zarówno możliwość wyboru, jak i niesie jego brzemię; oznacza także, że musi on ponosić konsekwencje swoich czynów, otrzymywać za nie pochwały lub spotykać się z potępieniem" ^{[ 33 ]}. Człowiek zniewolony, który nie wyzbył się świadomości samoposiadania siebie jak dowodzi Kazimierz Obuchowski nawet w niewoli może pozostać wolny: „Natomiast obszar wolności psychicznej jest znacznie mniejszy, gdyż obejmuje tylko intencje osoby. Tym można wyjaśnić paradoksalne poczucie niektórych ludzi, którzy na przykład w wyniku swojej walki o wolność zostali uwięzieni. Zamknięci w celi, poddani ostrym rygorom zewnętrznym, czuli się wolni. Byli wolni psychicznie i nikt nie był w stanie wymusić na nich rezygnacji z ich przekonań. Mieli prawo do dumy z tego, że opresyjne władze były przeciwko nim. Nie musieli też iść na kompromisy z wymaganiami praktyki życia codziennego. Fizyczny brak wolności może więc nie mieć znaczenia dla wolności psychicznej. Co więcej, zbliża on do jej osiągnięcia, ułatwiając skupienie się na swoim Ja, podnosząc poczucie własnej wartości, nadając sens podejmowanym wyrzeczeniom" ^{[ 34 ]}.

Czy jednak człowiek pragnie wolności? Fiodor Dostojewski powie w „Braciach Karamazow": „Człowiek pozostając wolnym, niczym nie trapi się tak ustawicznie i boleśnie, jak tym, by co prędzej komuś się pokłonić" ^{[ 35 ]} i doda, że człowiek czuje się najlepiej, gdy pokłoni się wraz z innymi, gdy nastąpi swoista wspólnota więzi w pokłonie. Nie będzie już samotny, gdy wraz z innymi pozbędzie się tej „nieznośnej wolności".

Człowiek może zostać zniewolony przez ustroje totalitarne. Ludzie dają się zniewolić, bo kierują się strachem przed odpowiedzialnością, a także strachem przed utratą życia, zdrowia, upokorzeniem czy nawet utratą pracy. Człowiekowi urodzonemu w niewoli trudniej przychodzi zrozumieć sens wolności. Człowiek wolny to człowiek, który dźwiga na swych barkach odpowiedzialność za siebie i podejmowane przez siebie decyzje. Jest wolny, powiada Tischner, więc jest podmiotem praw i obowiązków, ponoszącym odpowiedzialność za siebie. Jednocześnie bycie wolnym jest niemożliwe bez akceptacji wolności innych ludzi. jak pisał w eseju „O wolności" Mill: granicą mojej wolności jest wolności drugiego człowieka. Natomiast Tischner w jednym z kazań, jakie wygłosił dla górali pod Turbaczem, zdefiniował swoje — Millowskie w moim przekonaniu - rozumienie wolności w ten sposób: „Jo ogranicom mojom wolność, mojom ślebode wobec ciebie, cobyś ty móg swojom ślebode ogranicyć w stosunku do mnie" ^{[ 36 ]}.

Konkluzje

W tym miejscu spróbuję podsumować powyższe rozważania. Po pierwsze, głównym czynnikiem, który prowadzi jednostkę do stania się homo sovieticusem, jest zatracenie w niej wiedzy o samoposiadaniu siebie. Po drugie, posiadanie samego siebie jest zatem warunkiem niezbędnym do bycia wolną jednostką. Jednostka pozostaje wolna tylko wtedy, gdy — jak pisał Locke w „Dwu traktatach o rządzie" — jest Panem swojego umysłu, ciała, talentów, i pracy. Wolną zaś jednostkę cechuje, jak powiadał Ludwig von Mises ^{[ 37 ]}, racjonalność działania. Zatem, po trzecie, wolna jednostka działa i ponosi odpowiedzialność tak za siebie, jak i za swoje wybory i czyny. Najtrafniej ilustruje to następująca strofa z „Traktatu moralnego" Czesława Miłosza ^{[ 38 ]}:

Nie jesteś jednak tak bezwolny,
A choćbyś był jak kamień polny,
Lawina bieg od tego zmienia,
Po jakich toczy się kamieniach.
I, jak zwykł mawiać już ktoś inny,
Możesz, więc wpłyń na bieg lawiny.

Bibliografia Literatura

1. E. — W.Boeckenfoerde: Wolność — państwo — Kościół, wprowadzenie J. Tischner, tłum. P. Kaczorowski, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994.
2. F. Dostojewski: Bracia Karamazow, tłum. A. Pomorski, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2007.
3. M. Foucault, Nadzorować i karać, tłum. T. Komendant, Aletheia, Warszawa 1998.
4. F. A. Hayek: Konstytucja Wolności, tłum. J. Stawiński, PWN, Warszawa 2006.
5. E. Levinas: Bóg, śmierć i czas, tłum. Janusz Margański, Znak, Kraków 2008.
6. J. Locke: Dwa traktaty o rządzie, tłum. Z. Rau, PWN, Warszawa 1992.
7. J. St. Mill: Utylitaryzm. O Wolności, PWN, Warszawa 1959. Z eseju O Wolności tłumaczyła A. Kurlandzka.
8. Cz. Miłosz: Traktat moralny, Czytelnik, Warszawa 1982.
9. L. Mises: Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, tłum. W. Falkowski, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007.
10. M. N. Rothbard: Manifest libertariański, tłum. W. Falkowski, Fundacja Odpowiedzialność Obywatelska, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2004.
11. J. Tischner: Etyka Solidarności oraz Homo sovieticus, wydanie drugie rozszerzone, Znak, Kraków 2005.
12. J. Tischner: Filozofia dramatu, Znak, Kraków 2006.
13. J. Tischner: Słowo o ślebodzie. Kazania spod Turbacza 1981 — 1997, opracował i zebrał K. Tischner, Znak, Kraków 2003.

Źródła elektroniczne

1. K. Obuchowski: Wielka to doskonałość i jakoby boska zażywać mądrze swojej wolności, Charaktery 09 listopad 2007, 2008-11-12.

2. E. Wnuk-Lipiński: Długie pożegnanie. Homo sovieticus dzisiaj, „Tygodnik Powszechny" 2008-10-10.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Chrzest Konstytucji Ocalić od zapomnienia

Comment on this article..   See comments (23)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Patrycja Walter Absolwentka filozofii i nauk politycznych UAM. Współpracuje z Aletta Institute for Women's History w Amsterdamie.  Private site  Number of texts in service: 13  Show other texts of this author  Newest author's article: Harriet Taylor Mill – Nie tylko żona i matka