Jaskinie Europy. Słów kilka o jaskiniach

Jaskinie stanowią mało znany składnik krajobrazu turystycznego Europy, a przecież Stary Świat, położony na sędziwych płytach kontynentalnych, ciężko doświadczony przez lądolody, pobrużdżony ruchami górotwórczymi, posiada unikalne formacje podziemne. Nasi przodkowie często korzystali z jaskiń, zapewniały schronienie, umożliwiały odbywanie obrzędów, możliwe, że właśnie pośród wilgotnych, chłodnych ścian narodziły się religia oraz sztuka. Jaskinie stanowią świat ukryty przed naszymi oczami, osnuty zasłoną z ignorancji, mitów i obojętności.

Jak zdefiniować jaskinię? Najprościej przyjąć, że jest to naturalna pustka skalna lub ich system, rozwinięty w skałach poniżej powierzchni Ziemi. Zarazem elementem niezbędnym do tego, by pustka ta zyskała status jaskini jest obecność w niej … człowieka, ironizując dopóty do danej przestrzeni nie wciśnie się grotołaz, dopóty nie mamy do czynienia z jaskinią. Rozróżnia się jaskinie pierwotne (powstałe równocześnie z danym górotworem) i wtórne (powstałe w wyniku działania rozmaitych czynników zewnętrznych na już istniejący górotwór).

Typ pierwotny reprezentują jaskinie lawowe ^{[ 1 ]} i koralowe ^{[ 2 ]}. Zazwyczaj jaskinia powstaje w skałach węglanowych (wapieniach, dolomitach ^{[ 3 ]}) w wyniku ich rozpuszczania przez wody opadowe. Rzadko zdarza się, że podziemne systemy są drążone przez wody hydrotermalne, krążące w masywie skalnym. Masyw taki nie ma struktury wiecznego monolitu, jego bryłę naznaczają liczne spękania. Spękania te zwykle tworzą zespoły niemal równoległych, pionowych powierzchni, natomiast powierzchnie warstwowań są na ogół poziome. Właśnie rozpuszczanie skał wzdłuż tych naturalnych linii daje przestrzenny efekt, wpierw są to galerie i pionowe studnie, ostatecznie powstaje jaskinia.

Ponieważ w większości jaskiń przeważa rozpuszczanie poziome, czasem powstają układy komór, labirynty korytarzy, sięgające daleko w mroczną otchłań. Procesy powierzchniowego i podziemnego rozpuszczania skał, przede wszystkim wapieni, w warunkach klimatu wilgotnego są typowe dla terenów o rzeźbie krasowej.

W Polsce piękny kras, z typowymi dlań lejami, studniami i jaskiniami o zapadniętych stropach, występuje głównie na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Tatrach Zachodnich. Nieduże jaskinie (tzw. jaskinie abrazyjne), jakże często ukazywane w filmach przygodowych, powstają w wyniku erozji ścian nadmorskich klifów regularnie smaganych przez fale. Na lekcjach geografii tradycyjnie naucza się nazw form naciekowych- powstają z mozolnie wypłukiwanego przez krople wody węglanu wapnia — spotykanych w jaskiniach.

Są to przede wszystkim: soplowate, wiszące stalaktyty, wyrastające z podłoża stalagmity oraz słupowate stalagnaty (kolumny najczęściej uformowane przez połączenie stalaktytu i stalagmitu). Często powstają również pokrywy i skorupy kalcytowe. W Polsce każdą z tych form można zaobserwować w słynnej Jaskini Raj ^{[ 4 ]}.

Jeśli rozmiar głębokości jaskini przewyższa jej szerokość, wolne przestrzenie wśród skał, o skalistych, spadzistych ścianach, nazywa się przepaściami (bywają zakończone rozszerzonymi pieczarami). Również w tym przypadku, mimo, iż kryterium wydaje się oczywiste, niekiedy nie wiadomo, czy mamy do czynienia z przepaścią, czy jaskinią. Przykładowo, we Francji znajduje się Reseau Jean-Bernard (Alpy, nieopodal granicy francusko-szwajcarskiej) o głębokości 1 535 m i wejściem na wysokości 2 150 m. Nadal nie ma pełnej zgody, czy obiekt należy uznać za najgłębsza przepaść Europy, czy najgłębszą jaskinię. Mimo, iż w odkrywaniu jaskiń niebagatelną rolę odegrał przypadek, ślepy los ^{[ 5 ]}, naukowo ich badaniem zajmuje się speleologia. Speleolog nie jest po prostu grotołazem, na jego pracę składa się zbieranie danych, ich żmudna analiza oraz oczywiście eksploracja podziemnego świata. Bada powstanie i rozwój jaskiń, geologię skał, mikroklimat, specyficzne organizmy, zasoby wodne, ślady bytności człowieka (szczególnie prehistoryczne). Natomiast bezpośrednią, częstokroć niebezpieczną eksploracją podziemnego świata zajmuje się alpinizm podziemny (w Polsce — taternictwo jaskiniowe).

Wybrane jaskinie europejskie

Z tematem jaskiń związana jest nazwa formacji geologicznej — kras. Wywodzi się ona od typowego obszaru krasu, mianowicie płaskowyżu Kras (Karst) w Górach Dynarskich na Słowenii. W Słowenii znajdują się ponadto Jaskinie Szkocjańskie (Škocjanske jame), godny uwagi zespół jaskiń krasowych, w pobliżu wsi Škocjan. Długość całego systemu wynosi ponad 5 km, wysokość sięga 28 m; zarazem podziemnym kanionem płynie Reka, tworząc jeziora i wodospady ^{[ 6 ]}. Jaskinie skrywały bogate znaleziska z epoki brązu, a także żelaza (kultura halsztacka), zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO. W Jaskini Krasnogórskiej (Słowacki Kras) wyrósł najwyższy stalagmit świata o wysokości 32,7 m ^{[ 7 ]}.

Najdłuższy stalaktyt można ujrzeć w hiszpańskiej jaskini Cueva de Nerja; osiągnął długość 59 m ^{[ 8 ]}. Niedaleko, w Czechach (Wyżyna Czesko-Morawska) rozciąga się kolejny obszar krasowy — rezerwat przyrody kras morawski (Moravský kras). Na powierzchni 85 kmkw. spotyka się typowe formy rzeźby krasowej: leje, jaskinie z podziemnymi rzekami i jeziorami, zapadliska (najgłębsze Macocha).

Jako najgłębsze przejście w Europie przytacza się: Chorun-Martin we Francji (ponad 500 m głębokości), Busso de la Lume we Włoszech (460 m) oraz Sotano del Barro w Hiszpanii (410 m). By ujrzeć największą jaskinię lodową świata, zarazem największy w Europie system jaskiń lodowych, należy udać się do Austrii, wysoko w Alpy Salzburskie. Eisriesenwelt, to labirynt wyrzeźbionych przez moce natury katedr i zdobionych szronem galerii ciągnący się na długości co najmniej 40-42 kilometrów w masywie Tennen, na południe od austriackiego miasta Salzburg ^{[ 9 ]}. Na tej wysokości (1500 m n.p.m.) woda, miast sączyć się ze stropów, skapuje błyskawicznie zamarzając, czego efektem są unikalne lodowe formacje. Powstał bajkowy, majestatyczny świat zamarzniętych sopli, nieruchomych kaskad i migoczących lodowych kotar, świat imponujący swym ogromem. Sam system wapiennych jaskiń jest geologicznie młody, powstał przed dwoma milionami lat, a człowiek po raz pierwszy wkroczył tam w roku 1879 (Anton von Posselt-Czorich).

Najchętniej zwiedzana przez turystów jaskinia tatrzańska nie znajduje się niestety po stronie polskiej. Jaskinia Bielska (Belanská jaskyňa), bo o niej mowa, położona jest w Tatrach Bielskich, w Kobylim Wierchu, nad uzdrowiskiem Tatrzańska Kotlina (Słowacja); należy do niej tytuł największej znanej jaskini w Tatrach Słowackich (długość około 4000 m; do zwiedzania udostępniona na trasie1020 m).

Amatorom bardzo głębokich jaskiń polecam Alpy Salzburskie (Salzburger Kalkalpen), czyli część Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech; pas ciągnie się od przełomu rzeki Tiroler Ache (Kössener Ache) do przełęczy Pyhrn ^{[ 10 ]}. Charakterystyczne dla tych okolic są rozległe, silnie skrasowiałe wierzchowiny i przepaściste stoki.

Bogów greckich kojarzy się z Olimpem, tymczasem według mitologii gromowładny Zeus przyszedł na świat w jednej z jaskiń starożytnej góry Ida. Ida (obecnie Idi), to masyw górski na Krecie (Grecja); wysokość szczytów do 2456 m (najwyższy na wyspie — Timios Stawros). Masyw jest tworem wapiennym, cechuje go rozwinięty kras (jaskinie, u podnóża liczne wywierzyska), opada stromo ku wybrzeżu, a na wietrznych stokach rozciągają się zarośla makii, pasą się owce i kozy.

Ciekawski w swej naturze człowiek dawno zaobserwował, że mikroklimat jaskiń korzystnie wpływa na stan dróg oddechowych. Jedne z pierwszych podziemnych uzdrowisk powstały na Węgrzech, w jaskiniach do dziś leczy się m.in. chorych na astmę.

[ 3 ] Nazwa „dolomit" upamiętnia francuskiego geologa Déodata de Dolomieu, który u schyłku XVIII stulecia odkrył, iż góry północno-wschodnich Włoch — nazwane zresztą później Dolomitami — są zbudowane z wapienia bogatego w magnez, przez co formacje te są znacznie twardsze od okolicznych łupków i glin. Podobne wapienie spotyka się w Appalachach (Stany Zjednoczone).

[ 4 ] Odkrywcy nazwali jaskinię „Raj" ze względu na jej niezwykłe walory przyrodnicze oraz dla kontrastu z istniejącymi w okolicach jaskiniami nazywanymi Piekło. Jaskinia „Raj" należy do najbardziej znanych atrakcji turystycznych Gór Świętokrzyskich i jedną z najpiękniejszych jaskiń krasowych naszego kraju. Położona w pobliżu Chęcin (Góry Świętokrzyskie) w województwie świętokrzyskim na terenie rezerwatu przyrody „Jaskinia Raj", 11 km na południowy zachód od Kielc. Jest niewielka, łączna długość jej korytarzy wynosi ledwie 240 metrów. Wewnątrz panuje stała temperatura, która wynosi ok. +9° C, przy wilgotności oscylującej w granicach 95 procent. Zachwyca bogactwem i różnorodnością kalcytowych form naciekowych. Występują tutaj skupiska stalaktytów o unikatowym na skalę światową zagęszczeniu oraz mniej znane twory jak „perły" jaskiniowe, jeziorka i „pola ryżowe". Jaskinię uznano za rezerwat przyrody nieożywionej i stanowisko archeologiczne. Od 1972 roku udostępniona dla ruchu turystycznego wyłącznie pod opieką przewodnika (zresztą jest to jaskinia o rozwinięciu poziomym, można ją zwiedzać bez posiadania specjalnych umiejętności. Trasa jest oświetlona elektrycznie i przystosowana do zwiedzania przez grupy wycieczkowe. [za:] jaskiniaraj.pl/ ; wikipedia

[ 5 ] Słynną jaskinię w Altamira (o ironio, nazwa ta oznacza dosłownie „Piękny widok") odnalazł w 1868 r. myśliwy nawołujący swego psa. Bezcenną galerię sztuki w jaskini odkryła później (1879 r.) Maria, ciekawska córka właściciela okolicznych ziem don Marcelino Santiago Thomaso de Sautuola. W 1906 r. Paweł Molard pomagając ojcu w pomiarach jaskini w Niaux błąkał się po oddalonych korytarzach. Również on w mrocznych, zapomnianych zakątkach ujrzał niezwykłe, olbrzymie wizerunki.