Szereg interweniujących rządów zaprezentowało błędną interpretację zasady neutralności światopoglądowej państwa w kontekście rozpatrywanej sprawy (por. §§ 47 i 48). Neutralność światopoglądowa państwa bynajmniej nie polega na religijnym, czy szerzej światopoglądowym wyjałowieniu przestrzeni publicznej. ^{[ 10 ]} Treści o charakterze religijnym nie powinny być jednak lansowane przez państwo, a tym bardziej narzucane w tej, czy w innej formie osobom, które muszą korzystać z usług instytucji państwowych (np. szkół, czy urzędów administracji publicznej). Elementy o znamionach religijnych są jak najbardziej dopuszczalne w sferze działania władz publicznych, o ile nie służą manifestacji poparcia na rzecz określonej opcji konfesyjnej. Jako przykład dopuszczalnej obecności pierwiastków religijnych w państwie neutralnym światopoglądowo można podać ich zamieszczenie ze względów historycznych w herbach jednostek podziału terytorialnego, czy nawet w herbach poszczególnych państw, a także obecność w postaci elementów zabytkowych w siedzibach organów władz publicznych. W opisanych sytuacjach wymowa religijna danego symbolu, czy szerzej — elementu, nie ma charakteru pierwszoplanowego, ewidentnego. Zostaje bowiem stonowana przez inne jego znaczenia historyczne lub kulturowe.

W związku z tym na aprobatę zasługuje stanowisko skarżących, którzy opowiadając się za neutralnością światopoglądową państwa, czy szerzej - za sekularyzmem, podkreślali, że ich stanowisko wyraźnie odróżnia się od ateizmu państwowego, który polega na autorytarnym narzucaniu świeckiego światopoglądu, przez co stanowi zaprzeczenie wolności religii. Sekularyzm, postrzegany przez pryzmat bezstronności i neutralności państwa, jest natomiast sposobem zagwarantowania religijnej i filozoficznej wolności sumienia wszystkich obywateli (§ 44). Trudno nie zgodzić się także z konstatacją, że państwo powinno sytuować się poza sferą religijną, traktując w taki sam sposób wszystkie prądy religijne (§ 43).

Zasadnicze wątpliwości wzbudza konstatacja ETPCz, nawiązująca do stanowiska rządu włoskiego, że krucyfiks umieszczony na ścianie jest co do zasady pasywnym symbolem, szczególnie w kontekście zasady neutralności. Chociaż niewątpliwie nie oddziałuje on na uczniów w takim samym stopniu co nauczanie o moralności czy uczestniczenie w praktykach religijnych (§ 72). Krucyfiks, czyli krzyż z figurą Chrystusa, ma jednoznaczną wymowę religijną, pozostawia znikomą przestrzeń do innych interpretacji zwłaszcza o charakterze egzystencjalnym czy kulturowym. Siłę oddziaływania krucyfiksu w sali szkolnej w odniesieniu do skarżących w analizowanym stanie faktycznym oraz w zastanym kontekście kulturowym była bardzo mocna. Można by to porównać do obowiązkowego umieszczenia na ścianie w klasie czytelnego napisu o treści: „Jezus Chrystus, Syn Boży, poniósł dobrowolną śmierć na krzyżu dla zbawienia ludzkości". Lokalizacja rzeczonego symbolu w instytucji państwowej, na eksponowanym miejscu, a nie w pomieszczeniach służących do indywidualnego, niejako prywatnego użytku pracowników czy interesantów, nadaje temu znakowi religijnemu siłą rzeczy charakter oficjalny — „urzędowy". Dowartościowuje go poprzez zaangażowanie autorytetu państwa w jego ekspozycję. Synowie skarżącej uczęszczając do szkoły państwowej nie byli w stanie uniknąć kontaktu z tym symbolem. Ekspozycja krucyfiksu w szkole zapewne może wywołać wrażenie, szczególnie u dziecka, że treści wyrażane przez ten symbol są godne uznania, cieszą się powszechną aprobatą w społeczeństwie, a w konsekwencji — zapewne są prawdziwe. Fakt, że krucyfiks w czasie zajęć szkolnych nie jest wykorzystywany jako instrument w procesie nauczania religii nie osłabia siły oddziaływania z uwagi na jego formę, miejsce ekspozycji i treści symboliczne, które w Europie, a zwłaszcza we Włoszech, są powszechnie znane. Oddziaływuje on na uczniów przez cały czas ich obecności na lekcjach, nie tylko podczas katechizacji. Krucyfiks jawi się tym samym jako „silny symbol zewnętrzny" w rozumieniu wyroku w sprawie Dahlab (§ 54 i 55 rzeczonego wyroku) Obowiązkowe umieszczenie tego symbolu konfesyjnego w salach szkół państwowych może być zasadnie uznane za przejaw indoktrynacji religijnej naruszającej prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religijnych.

Warto także odnotować, że w swoim nowszym orzecznictwie dotyczącym noszenia ubioru religijnego w szkołach publicznych, czy na uniwersytetach ETPCz legitymizował ograniczenia prawne w tym zakresie ^{[ 11 ]}. W sprawie Dahlab v. Szwajcaria w wyroku z 15 stycznia 2001 r. ETPCz zaakceptował państwowy zakaz noszenia przez nauczycieli „oczywistych środków identyfikacji wyznaniowej" ^{[ 12 ]}. W sprawie Kurtulumus v. Turcja w orzeczeniu z 24 stycznia 206 r. podobny zakaz został zaakceptowany w odniesieniu do wykładowców tureckich uniwersytetów państwowych. Orzecznictwo strasburskie legitymizuje zakaz noszenia chust islamskich także przez „osoby nieurzędowe" — tzn. studentów, jak w wyroku z 205 r. w sprawie Leyla Sahin v. Turcja — oraz uczniów, jak wyroku z 4 grudnia 2008 r. w sprawie Dogru v. Francja ^{[ 13 ]}. Tymczasem noszenie chusty islamskiej, szczególnie przez uczniów czy studentów, znajduje swoje uzasadnienie w gwarantowanej jednostce w art. 9 EKPCz wolności wyznawania religii. W sprawie Lautsi Trybunał zaaprobował obligatoryjną ekspozycję symbolu chrześcijańskiego zamieszczonego w szkole publicznej nie z inicjatywy jednostek realizujących tym samym swoją wolność w sprawach religijnych, lecz oficjalnieprzez władze państwowe. W tym kontekście orzecznictwo Trybunału może jawić się szczególnie wyznawcom islamu jako nie spełniające kryterium bezstronności w sprawach konfesyjnych i w sumie przyjazne wobec chrześcijaństwa. ^{[ 14 ]}

Wielka Izba na poparcie swego stanowiska odwołała się do informacji rządu włoskiego, że Włochy otwierają środowisko szkolne na inne religie, zwłaszcza na islam, dopuszczając noszenie przez uczniów islamskich chust lub innych symboli bądź elementów o konotacji religijnej. W szkołach jakoby często świętuje się początek i koniec Ramadanu, istnieje też możliwość zorganizowania w szkołach fakultatywnych lekcji religii dla wszystkich uznanych wyznań (§ 74, por. § 39). Przytoczona argumentacji nie odnosi się w żadnym wypadku do skarżącej i jej dzieci w okresie, gdy uczęszczały do szkoły państwowej. Na absurd zakrawa uzasadnianie przez ETPCz stanowiska, że nie doszło do naruszenia wolności i praw gwarantowanych przez Konwencje poprzez odwołanie do późniejszej praktyki instytucji oświatowych, zupełnie nie odnoszącej się do potencjalnie poszkodowanych. Co więcej, władze państwowe nie podjęły w praktyce jakiejkolwiek próby znalezienia rozwiązania kompromisowego w dziedzinie oficjalnej symboliki szkolnej, tzn. pozwalającego pogodzić wolę rodziców pragnących wychowywać swe dzieci w wierze chrześcijańskiej oraz tych rodziców, którzy chcą w swoich dzieciach zaszczepić inną konfesję bądź światopogląd niefideistyczny. Minister Edukacji, Nauki i Szkolnictwa Wyższego w instrukcji z 2002 r., w której m.in. zobowiązał dyrekcje szkół do zagwarantowania obecności w salach lekcyjnych krzyży (§ 24). O tym, że jest możliwe wypracowanie rozwiązań uwzględniających stanowisko nawet wąskich mniejszości światopoglądowych, czy religijnych w kwestii obecności symboliki religijnej w szkołach państwowych świadczy przykład działań prawodawcy bawarskiego w następstwie wyroku niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (FTK) z 16 maja 1995 r. FTK stwierdził, że dotychczas obowiązujące we wspomnianym kraju związkowym przepisy dotyczące obecności krzyży w salach szkolnych są sprzeczne z zasadą neutralności państwa i trudno je pogodzić z poszanowaniem wolności religijnej dzieci nie będących katolikami (§ 28). Obligatoryjna obecność krucyfiksów w salach szkolnych we Włoszech, niejako równolegle ze sprawą Soile Lautsi, wzbudziła także silne kontrowersje wśród części tamtejszych muzułmanów. W październiku 2003 r. przewodniczący Związków Muzułmanów we Włoszech Abdel Smith, na drodze sądowej próbował doprowadzić do usunięcia krucyfiksów z klas szkolnych do których uczęszczały jego dzieci ^{[ 15 ]}. Znamienne było, że gdy syn zainteresowanego powiesił w Sali szkolnej obok krzyża kaligrafowaną jedną z sur Koranu została ona szybko zdjęta przez nauczycielkę. Dowodzi to, że w praktyce krucyfiks we włoskich szkołach państwowych ma przede wszystkim charakter partykularnego symbolu religijnego, mogącego prowadzić do alienacji niektórych uczniów środowisku szkolnym.

Reasumując, wyrok Wielkiej Izby ETPCz z 18 marca 2011 r. można oceniać jako przejaw kunktatorstwa części sędziów w związku z szeroką krytyką wyroku z 3 listopada 2009 r., a zarazem jako krok wstecz w procesie rozwoju przez organy strasburskie ochrony w wolności i praw jednostki w sprawach konfesyjnych.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Zabobony a prawa człowieka O dwóch Kościołach i jednym nieśmiałym księdzu

Comment on this article..   See comments (5)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego