Państwo wyznaniowe, państwo świeckie czy laickie wreszcie państwo neutralne światopoglądowo to nie są pojęcia powstałe jako wytwory teoretycznych rozważań lecz jako pojęcia potoczne powoli zyskujące coraz większe znaczenie w prawie konstytucyjnym i wyznaniowym, a także jako terminy techniczne występujące w opracowaniach politologii współczesnej głównie odnoszących się do problematyki bliskowschodniej. Do niedawna jeszcze znaczenie tych pojęć w naukach politologicznych było kwestionowane jako pozbawione waloru ścisłego zdefiniowania, niedookreślone , różnorodne i wymagające szerszego opisu poprzez wskazanie elementów koniecznych do wypełnienia ich treścią pozostającą w relacji do ustroju społeczno-politycznego, formy rządów i stanu świadomości społeczeństwa. W dalszym ciągu pojęcia te w nauce i polityce rozumiane są niejednolicie. W prawie konstytucyjnym i wyznaniowym treść poszczególnych pojęć, a przede wszystkim termin „państwo świeckie" jako przeciwieństwo państwa wyznaniowego konstruowany jest poprzez orzecznictwo sądów powszechnych, administracyjnych i konstytucyjnych współczesnych państw demokratycznych, a więc poprzez ustalenia w sprawach indywidualnych, ponadto także przez obserwacje wynikające z uogólnionej praktyki politycznej oraz badania stanu świadomości społecznej. W zakresie terminu „państwo wyznaniowe" wyróżniono cztery zasadnicze elementy świadczące o dominacji w takich państwach zasad i norm regulujących praktykę wyznaniową nad sposobem funkcjonowania państwa. Są następujące elementy:

— 1. uprzywilejowanie jednej instytucji wyznaniowej w porównaniu do innych instytucji i organizacji, a wiec np. finansowanie z budżetu państwa,

— 2. dostosowanie stanowionego prawa do interesów i aspiracji wyznaniowych wspólnot religijnych, a więc np. wprowadzenie zasady konfesyjnego zawierania związków małżeńskich, powoływanie pozaprawnych organów i instytucji państwowo-kościelnych,

— 3. materialne uprzywilejowanie kleru wobec innych grup społecznych, np. zwolnienia podatkowe, finansowanie ubezpieczeń społecznych,

— 4. represyjna bądź dyskryminacyjna polityka wobec innych religii i ich wyznawców, np. pozbawienie prawa pełnienia urzędów państwowych wyznawców religii mniejszościowych,

Ad.1. Ekipy sprawujące władzę i ich polityczni konkurenci w państwie wyznaniowym nie muszą odznaczać się ponad przeciętną religijnością muszą natomiast demonstrować zarówno osobiste jak i grupowe zaangażowanie w praktyki religijne, a jeżeli przed rozpoczęciem działalności publicznej zaangażowanie to było słabe lub żadne, to pomocne stają się deklaracje nawrócenia z ostentacyjnym uczestniczeniem w obrzędach religijnych. Uroczystościom państwowym nadaje się charakter religijny, zapewnia wszechobecność symboli religijnych, a zwierzchności religijnej okazuje się szczególny respekt wytwarzając atmosferę i nadając szczególną oprawę udziałowi przedstawicieli religijnych w uroczystościach państwowych. Postawę taką przejmują wszystkie organy państwa, instytucje publiczne, środowiska opiniotwórcze ugruntowując panowanie jedynego słusznego światopoglądu religijnego z jego bezwzględnie obowiązującym systemem norm etycznych i obyczajowych doprowadzając do osłabiania tolerancji wobec odmiennych światopoglądów.

Ad.2. Dostosowanie przepisów prawnych do interesów instytucji wyznaniowej, a także aspiracji normatywnych wyznawców przeważającej czy wyłącznej konfesji obejmuje wszystkie wypadki tak związane ze stosunkami pomiędzy państwem i instytucją wyznaniową jak i regulacje rozmaitych aspektów życia społecznego i osobistego obywateli w tym szkolnictwa, zdrowia, zasad prawa rodzinnego, obyczajowości ale i wolności słowa, mediów czy twórczości artystycznej. W państwie wyznaniowym sprawy te regulowane są w sposób zgodny z zasadami wiary by w ten sposób wspierać jej doktrynę „przez zrównanie statusu jej mitów opisowych ze statusem naukowej wiedzy o świecie oraz podniesienie jej zaleceń moralnych i obyczajowych do rangi powszechnie obowiązujących norm postępowania."

Ad.3. Materialne uprzywilejowanie kleru wobec innych grup społecznych oraz instytucji wyznaniowych wobec innych instytucji działających w państwie np. wobec stowarzyszeń świeckich zakładając że w ogóle są one dopuszczone do legalnego funkcjonowania mogą przybierać różne formy nie tylko bezpośredniego finansowania (opłacanie ubezpieczeń społecznych, dotacje, dofinansowanie uczelni i szkół religijnych) lecz także autoreklama, szkolenia kadr np. nauczycielskich, rozbudowa infrastruktury.

Ad. 4. Represyjna polityka wobec innych religii i ich wyznawców może przyjmować w skrajnych wypadkach charakter bezpośredni, lecz częściej jest działaniem przybierającym formę ostracyzmu społecznego, wykluczania, poniżania, ośmieszania, a często znęcania się i poniewierania innymi, co szczególnie widoczne jest w szkołach publicznych realizujących programy nauczania opierające się na religijnych systemach wartości.

Jak to z powyższego wywodu wynika państwo wyznaniowe to nie tylko państwo, które w rozumieniu prawa konstytucyjnego ustanawia czy uprzywilejowuje jakąś konfesję, nadając jej rangę państwową lecz także takie państwo, które spełnia jakikolwiek z wyżej wskazanych enumeratywnie elementów niezależnie od formy ustrojowej, społecznej czy politycznej. W tym miejscu wypada przytoczyć wielokrotnie przywoływany pogląd prof. Jana Woleńskiego, który stwierdził że konflikt pomiędzy ideą państwa neutralnego światopoglądowo, a ideą państwa wyznaniowego sprowadza się w dużej mierze do sporu między minimalnym, a maksymalnym zaangażowaniem światopoglądowym po stronie instytucji publicznych. Taki też zasadniczo kierunek przyjęty został w konstruowaniu koncepcji państwa świeckiego, która odrzucała i zaprzeczała rozwiązaniom przyjmowanym w państwach wyznaniowych. Chociaż nadal podstawowym wyznacznikiem modelu konstytucyjnego państwa wyznaniowego było ustanowienie czy to Kościoła narodowego czy to państwowego wyznania albo też zawarcie wyraźnej deklaracji o poddaniu państwa religii objawionej, to dzisiaj nie możemy przyjąć jako miarodajnego takiego rozstrzygnięcia konstytucyjnego bez należytego zbadania poszczególnych elementów składających się na treść pojęcia państwa wyznaniowego. Tak jak nie możemy definiować państwa świeckiego jedynie poprzez konstytucyjne deklaracje prawne, nie oceniając go przez pryzmat opozycyjnych względem państwa wyznaniowego cech wskazujących czym państwo świeckie nie jest, tak też nie powinniśmy definiować państwa jako wyznaniowego poprzestając na stwierdzeniu że ustanowiono w nim Kościół czy religię panującą.

Państwo świeckie stanowiąc koncepcję prawną określającą zakres i formy działania aparatu państwowego wobec społeczeństwa w mojej ocenie pojmowane jest w znaczeniu funkcjonalnym jako wynikający z istoty nowożytnej demokracji sposób realizacji zasady wolności i swobody światopoglądowej obywateli i obowiązku ich poszanowania oraz ochrony przez władzę publiczną, co m. in. znalazło wyraz w art.30 Konstytucji RP. Jest zatem nieuprawnionym zawężeniem nawet jeżeli użytecznym na potrzeby nauki prawa konstytucyjnego pogląd prof. Michała Pietrzaka iż: „ Świeckość to kwestia prawa. Nie można uznać za świeckie państwa, którego konstytucja to wyklucza . Tak jest wówczas gdy w państwie istnieje Kościół względnie religia panująca ." Koncentrując się na omówieniu różnic w sformułowaniach postanowień konstytucji wprowadzające różne systemy podkreślenia zarówno oddzielności jak i niezależności państwa od kościoła autor ten stwierdza co następuje:

"Postanowienia konstytucji dotyczące świeckiego charakteru państwa cechuje niejednolitość, a zarazem ogólnikowość rozwiązań. Dadzą się one sprowadzić do trzech grup rozwiązań. Pierwsza grupa akcentuje zakaz istnienia względnie wprowadzenia Kościoła państwowego. Zapoczątkowała to rozwiązanie konstytucja Stanów Zjednoczonych, której pierwsza poprawka z 1791 roku postanowiła , że Kongres nie ustanowi żadnej religii panującą ani nie zabroni wyznawania jakiejkolwiek religii. (...) Rozwiązania takie wprowadzono w konstytucjach Meksyku 1917, konstytucji niemieckiej z 1919 r., hiszpańskiej z 1978 r.

Druga grupa konstytucji podkreśla fakt oddzielania Kościoła od państwa względnie rozdział Kościoła i państwa. Za takim określeniem opowiadały się konstytucje państw socjalistycznych.

Trzecie rozwiązanie zaproponowała konstytucja francuska z 1946 roku przyjmując stwierdzenie że Francja jest republika laicką. Powtórzyła je obecnie obowiązująca konstytucja z 1958 roku. Tych samych sformułowań używają konstytucje niektórych krajów afrykańskich: Senegalu, Beninu, Nigru, Czadu. Wszystkie konstytucje, które opowiadają się za świeckim charakterem państwa, potwierdzają jednocześnie wolność kultu bądź swobodę działalności religijnej."

Konstytucyjne postanowienia często wzbogacane są o postanowienie precyzujące bliżej świecki charakter państwa wynikające z reguły z doświadczeń historycznych, politycznych bądź społecznych np. w Japonii i Meksyku zabrania się sprawowania władzy państwowej organizacjom wyznaniowym, a państwu zabrania się nauczania religii w szkołach państwowych. Konstytucja Portugalii z 1976r. wprowadza zasadę neutralności religijno-światopoglądowej państwa zabraniając organizowania oświaty na podstawie kryteriów politycznych, ideologicznych czy religijnych, a także zakazuje partiom politycznym odwoływania się do nazw religijnych czy używania znaków bądź symboli religijnych. Konstytucja hiszpańska z 1978 roku wprowadza zakaz zmuszania kogokolwiek do ujawnienia swej ideologii, religii bądź wierzeń.

O wiele jednak częściej konkretyzacja pojęcia świeckości następuje w ustawach odnoszących się czy to do porządku publicznego ( zakaz wywieszania na budynkach publicznych znaków i emblematów religijnych), czy też do sposobu funkcjonowania państwa (zakaz łączenia uroczystości państwowych z obrzędami religijnymi, zakaz wykonywania przez kościoły funkcji państwowych w tym dotyczących prawa małżeńskiego).

Państwo świeckie, którego narodziny związane są z myślą racjonalistyczną, zaprzeczeniem religijnej legitymizacji władzy państwowej w końcu z pojawieniem się przekonania o niekompetencji państwa w regulowaniu spraw natury religijnej, a także z akceptacją poglądu o eliminacji treści i inspiracji religijnych z życia państwowego, podlegało ewolucji na przestrzeni XIX i XX wieku. Z jednej strony było to wynikiem nieustającej krytyki Kościołów, antyklerykalizmu i antykościelnych wystąpień nie tylko w czasie rewolucji bolszewickiej, ale i wojny domowej w Hiszpanii czy wcześniej w trakcie wystąpień robotniczych m.in. w Bawarii — z drugiej strony historycznych doświadczeń z okresu państw totalitarnych. Nawet tam, gdzie nie dochodziło do wystąpień zbrojnych przeciwko Kościołowi instytucjonalnemu i klerowi wprowadzane były ustawy antykościelne, likwidowano zakony, szkolnictwo wyznaniowe, przejmowano majątki kościelne itp. Doświadczenia dwustu lat musiały w efekcie uwzględnić, że działania antykościelne chociaż zapoczątkowały procesy laicyzacji i sekularyzacji, to w znacznym stopniu kosztem naruszenia zasady wolności sumienia i wyznania, a wiec podstawowego prawa człowieka. W tym sensie koncepcja państwa świeckiego, w której szczególne znaczenie przypadło liberalno-demokratycznemu państwu świeckiemu wiążącemu świeckość państwa z pełnym poszanowaniem wolności sumienia i wyznania, przeciwstawiona została ateistycznemu państwu świeckiemu stanowiące instrument umożliwiający ateizację społeczeństwa i odrzucającemu programowo zasadę bezstronności podobnie jak i zasadę wolności sumienia i wyznania. W tej sytuacji optymalnym rozwiązaniem stawał się model awyznaniowego państwa świeckiego odrzucającego jakiekolwiek związki łączące państwo z organizacjami religijnymi w każdym aspekcie, w tym poprzez odrzucenie jakichkolwiek norm, kryteriów czy zasad religijnych, państwa konsekwentnie laicyzującego prawo pozytywne i koncentrującego się na ochronie wolności jednostki do określenia religijnego, traktując je jako element prywatności podlegający ochronie. Państwo takie uznające się za niekompetentne w sprawach religijnych i nie ingerujące w sprawy wewnętrzne kościołów i związków wyznaniowych kierować się powinno w swoim funkcjonowaniu unieważnieniem religijnej wizji świata .

See comments (7)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mirosław Woroniecki Adwokat, specjalista prawa gospodarczego, cywilnego i prawa karnego gospodarczego, historyk doktryn politycznych i prawnych, doradca organizacji pozarządowych. Przewodniczący Rady Stowarzyszenia Dom Wszystkich Polska  Number of texts in service: 52  Show other texts of this author  Newest author's article: Dwie lewice