Etyka i moralność według Machiavellego były rozpatrywane w innych kategoriach, niż te ogólnie znane. Nie odmawiał im istnienia, jednakże nie widział, jak mogą być przydatne w swej tradycyjnie rozumianej formie w polityce oraz w rządzeniu ludem.

Isaiah Berlin przekonuje:

Często się powtarza ( szczególnie dotyczy to uczniów Crocego), że Machiavelli oddzielił politykę od moralności — że zalecał jako politycznie konieczne sposoby działania, które potoczna opinia moralnie potępia, np. osiąganie „ po trupach" tego, co korzystne dla państwa. Jeżeli pominiemy pytanie, jaka była jego koncepcja państwa i czy ją posiadał, to wydaje mi się, że antyteza ta jest fałszywa. Dla Machiavellego cele, jakie proponuje, są celami, którym wszyscy mądrzy ludzie, rozumiejący rzeczywistość, poświęcą swe życie.

(...) Linia demarkacyjna, wytyczona przez Machiavellego nie przebiega między wartościami specyficznie moralnymi a wartościami specyficznie politycznymi.

(...) Wprowadzony przezeń podział przebiega jeszcze głębiej — między dwoma niemożliwymi do pogadzenia ideałami życia, a zatem między dwoma moralnościami. ^{[ 1 ]}

Pierwsza jest moralnością świata pogańskiego eksponującą wszystkie prastare wartości takie jak: odwaga, energia, wytrwałość w przeciwnościach, sukces publiczny, porządek, dyscyplina, szczęście, siła, sprawiedliwość. Sięgamy tym sposobem do moralności Peryklesa w Atenach V w. p.n.e , spoglądamy na republikę rzymską oczyma Liwiusza. To upadek tej moralności opłakują Tacyt i Juwenalis. Przywrócenia właśnie takiej moralności pragnie Machiavelli.

Nauczyliśmy się postrzegać moralność i etykę wyłącznie w jej nowszej, chrześcijańskiej odsłonie, zapominając skąd pochodzi — Machiavelli o tym pamięta i to właśnie próbuje nam przekazać. Moralność chrześcijańska opiera się na ideałach takich, jak miłość bliźniego, miłosierdzie, ofiarność, miłość Boga, przebaczenie wrogom, pogarda dla spraw tego świata, wiara w życie pośmiertne. Jako taka nie jest ona możliwa do wykorzystania w rządach — dużo większa jest tu konieczność przywrócenia i kierowania się w rządach moralnością pogańską. Pozostaje jeszcze kwestia natury człowieka zarysowana na tle tych dwóch moralności. Według Machiavellego to, co uchodzi powszechnie za kardynalne cnoty chrześcijańskie, stanowi główną przeszkodę na drodze do budowania społeczeństwa takim, jakim chciałby je widzieć.

Wojciech Chudy w Filozofii kłamstwa pisze:

  Negatywna ocena ogółu opiera się na stwierdzeniu o złym charakterze poszczególnych ludzi. ^{[ 2 ]}

Według Machiavellego człowiek jest ze swej politycznej natury zły i bojaźliwy.

"Machiavelli nie miał wysokiego mniemania o ludziach. W przeciwieństwie do Cycerona czy św. Tomasza, nie dopatruje się w nich wielu przymiotów doskonałości. (...) Z drugiej strony, daleki jest od utożsamienia natury ludzkiej ze złem lub zepsuciem. Pojęcie zła odnosi się przede wszystkim do zjawisk społecznych; nie wyklucza istnienia moralnie dobrych jednostek.(...) Przyjmuje, że człowiek ma być do dobra zmuszony i potrafi wyrobić w sobie pewne cechy pozytywne, takie jak roztropność i męstwo. ^{[ 3 ]}.

Zło i bojaźliwość powodują, iż człowiek staje się zagrożeniem dla rządów władcy, gdyż wrodzone zło skłania go do szukania zemsty a tchórzliwość do popełniania zbrodni w akcie przeciwdziałania potencjalnemu niebezpieczeństwu.

" Machiavelli używa pojęcia dobra i zła przede wszystkim w znaczeniu politycznym, a nie moralnym, tak jak autorzy klasyczni lub chrześcijańscy(...) ^{[ 4 ]}"

W wyżej opisanych warunkach książę nie może postępować jedynie łagodnie i z miłością, gdyż taka naiwność zagrażałaby jego rządom, a co za tym idzie i dobru państwa. Władca musi postępować moralnie na ile to możliwe, niemoralnie w takim stopniu, w jakim to konieczne.

Romuald Piekarski pisze:

„Podczas, gdy w chrześcijaństwie zło tkwiące od czasów upadku w ludziach może zostać zniesione jedynie za sprawą łaski, to u Machiavellego czynnikiem mogącym powstrzymać lub częściowo usprawnić, uleczyć ludzką naturę, a dokładniej wpływać korzystnie na moralność i charakter zwykłych obywateli (czy poddanych), jest "pewna praktyczna władza królewska", a więc polityczna władza nadzwyczajnej jednostki lub elity, wyposażonej w virtu. ^{[ 5 ]}"

A Wojciech Chudy uzupełnia:

"Porównując cechy indywidualne księcia i przeciętnego człowieka, dokonuje uogólnienia, że człowiek zły to człowiek rozumiany w sensie powszechnym. Człowiek zły to homo politicus, przedmiot działania politycznego. ^{[ 6 ]}"

Machiavelli pisząc swe wielkie dzieło — Księcia - użył osoby Cezara Borgii ^{[ 7 ]} — jako prototypu władcy idealnego. Działanie Borgii, choć okrutne i pozbawione moralności, wynikało również, choć w niewielkim stopniu z sytuacji panującej w ówczesnych Włoszech. Winę za niepokoje w podzielonych na państwa — miastach włoskich ponosili rządzący wówczas panowie, z którymi układał się Cesar Borgia. Zarzuty, które stawiamy Borgii o wiarołomstwo, okrucieństwo, „polityczne gangsterstwo" tamtych czasów, oraz wirtuozerię zbrodni, rzeczywiście znajdują potwierdzenie w wydarzeniach historycznych, lecz nie są znamieniem piętnującym jednostkę, lecz wszystkich wówczas rządzących — Borgia stanowi jedynie esencję wszystkich niegodziwości w mniejszym, lub większym stopniu popełnianych przez wszystkich, którzy byli wówczas u władzy. Odwracając całą tą sytuację, gdyby natura człowieka nie była tak skłonna do zła, to rządy Borgii mogłyby uchodzić za bliskie ideałowi, gdyby bowiem zniknął powód jego zbrodni, rządy jego byłyby niezaprzeczalnie bliższe moralnemu i etycznemu ideałowi w rozumieniu pogańskim. Zepsucie jednak było wielkie i musiało mieć wpływ na jego działanie. Nie trzeba szukać daleko przykładu — wystarczyłoby wspomnieć jego ojca — papieża Aleksandra VI, wirtuoza amoralności. Przyglądając się również ogólniej sytuacji, która panowała we Włoszech na przełomie XIV i XV wieku, widzimy ogólne zepsucie moralne, pogłębiające się zarówno w kręgach świeckich, jak i kościelnych. Jak zatem oczekiwać postępowania moralnego od jednego człowieka, kiedy całe ówczesne Włochy pławiły się w ogólnym zepsuciu i amoralności postępowania. Tak ganiona i wywołująca takie oburzenie wśród współczesnych Machiavellemu — Mandragola, opisująca frywolność i nieetyczność mnichów, tak naprawdę była rachunkiem, jaki wystawił Włochom Machiavelli pokazując, iż wszelkie wzorce zostały zatracone, a Kościół za przyzwoleniem ogólnym ludu, czerpie korzyści prywatne wszelkiego rodzaju, miast z prawdziwą bogobojnością służyć Bogu i ludziom. Wybaczają oni z łatwością mnichom, którzy sprzedają odpusty by mnożyć własne bogactwa i oddają się wszelkim uciechom doczesnym, w tym również cielesnym, lecz nie są w stanie wybaczyć księciu, który próbuje w tych warunkach, utrzymać państwo i zapewnić mu dobrobyt.

Co prawda wizerunek Cesara Borgii jest daleki od wizerunku człowieka — księcia, depozytariusza virtu, ale też i obraz ówczesnego społeczeństwa odbiega od ogólnie przyjętego.

Przyzwolenie na stosowanie nieetycznych środków uzyskał niejako od ludu, który wybrał taką drogę postępowania. Oprócz wymienionych już niebezpieczeństw, zagrażających państwu, był również jeszcze jeden poważny powód, który wywołał konieczność stosowania takich środków. Nagminne łamanie piątego przykazania nie zabijaj. Prawdą bowiem jest, iż ówczesne Włochy obficie spływały krwią. Wojujące ze sobą domy włoskie, ale również rozsadzane nienawiścią i żądzą władzy, która popychała do zbrodni bratobójstwa — wuja do mordowania siostrzeńców, synów do morderstwa ojca, nie mogą ujść tu naszej uwagi. Jeśli z tej perspektywy osądzimy rządy Borgii, to zobaczymy, iż nie charakteryzują się one większym okrucieństwem nad to, które można było oglądać w całych ówczesnych Włoszech. Skąd zatem owa niechęć do Machiavellego? On pierwszy uświadomił nie tylko Florencji, ale całym Włochom, iż tak naprawdę zepsucie i przemoc są powszechne, a nie dotyczą tylko jednostki. Może zatem Cesar Borgia był antidotum na ówczesną niemoralność i zepsucie oraz zbrodnie? Uświadomił Włochom, jak bardzo stali się niemoralni i nieetyczni w swym postępowaniu — mówimy tu, tym razem o moralności w rozumieniu chrześcijańskim — gdzież jest owa miłość do drugiego człowieka, ofiarność, czy w przypadku mnichów pogarda dla spraw tego świata? Mandragola, choć prześmiewcza, niesie ze sobą przesłanie upadku moralności chrześcijańskiej.

Machiavelli popadł w niełaskę, powodem tego było roztrząsanie rządów Borgii w pozytywnym aspekcie, pomimo potępienia ogółu. Niccolo jednak wyprzedzał ludzi swej epoki w wyciąganiu wniosków i trudno tu stwierdzić, czy było to wynikiem wnikliwych studiów nad starożytnością, czy też — wielkości jego umysłu. Dość powiedzieć, iż amoralność jaka panowała we Włoszech, według niego, musiała ustąpić wobec człowieka o naturze jednoczącej w sobie instynkty zarówno zwierzęce, jak i ludzkie. Trzeba być zarówno lisem, jak i lwem, by móc dzięki lisiej chytrości unikać zasadzek, a dzięki sile lwa, budzić postrach u wrogów. Musi być zdolny zarówno do dobrodziejstw, jak i do okrucieństw, co w owej sytuacji politycznej było radą pełną logiki i mądrości. Najlepiej, gdy książę wzbudza jednocześnie strach i miłość. Ludzie są złośliwi i źli, dlatego książę jest uprawniony do łamania słowa; nigdy nie powinien dotrzymywać przyrzeczeń, jeśli mogą się dlań okazać szkodliwe. Dobrze, gdy książę może się pochwalić cechami bycia hipokrytą i aktorem w jednej osobie.

See comments (8)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Anna Macha – Aslanidou Doktor filozofii. Absolwentka Wydziału Nauk Społecznych, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, gdzie również obroniła pracę doktorską.  Number of texts in service: 10  Show other texts of this author  Newest author's article: Książę Machiavellego – władca bezwzględny w działaniu