Świadomość utopijna

Świadomość utopijna jest nieodzownym elementem percepcji człowieka. Zarówno wpływa na odbiór rzeczywistość , jak i na kształtowanie jej. Od samej Utopii, świadomość różni się tym, iż jest zespołem idei filozoficznych, która wytwarza u człowieka pewne wartości, według których podąża. Utopia jako element szczęścia jest ostatecznym celem człowieka. Świadomość utopijna zaś pomaga człowiekowi obrać drogę ku Utopii — rozumianej tu jako szczęście. O świadomości utopijnej mówimy:

„tylko wtedy, gdy każda postać utopii jest nie tylko żywią "treścią" odpowiedniej świadomości, lecz też przynajmniej w tendencji obejmuje świadomość w całej jej rozciągłości. [...] W utopijnym centrum świadomości styka się specyficznie ukształtowana wola działania i sposób patrzenia; warunkują się one wzajemnie i kształtują daną formę historycznego przeżywania epoki, tak, że można tu twierdzić z całą chyba słusznością, że w ostatecznym rozrachunku najważniejszym symptomem danej organizacji struktury świadomości jest owa zgodna z nią forma historycznego przeżywania epoki. Można mianowicie na podstawie struktury konkretnego historycznego przeżywania epoki jasno pokazać, że związane jest ono najściślej z utopijnym centrum danej świadomości, że jest bezpośrednim promieniowaniem danej postaci elementu utopijnego." ^{[ 1 ]}

W tym wypadku Utopia pojawiając się w świadomości ludzkiej, w której przechodzi przez etapy, przyjmując różne kształty. Dana jej forma może reprezentować epokę wyrażając jej wszelkie obawy i nadzieje. W zależności od etapu ewolucji człowieka, świadomość utopijna przyjmuje różne postacie.

„Projekcja idealnego świata [...] jest charakterystyczna dla utworów, które powstały na przestrzeni wielu wieków, rozmaitych, często odmiennych epok czy nurtów literackich, i sprawia, że wszelkie utopie odbijające ludzką mentalność powiązane są ściśle z konkretną historyczną realnością." ^{[ 2 ]}

I dalej:

„Utopię łączą liczne i złożone stosunki z koncepcjami filozoficznymi, literaturą, ruchami społecznymi, prądami ideologicznymi, symboliką zbiorową i wyobraźnią zbiorową. Granice utopii stają się coraz bardziej ruchome, ponieważ sama ona podlega społecznej i kulturalnej dynamice. Jej struktury poczynają ogarniać wszystkie nadzieje zbiorowe związane z poszukiwaniem społecznego i moralnego ideału, a jednocześnie stają się aktywnym czynnikiem krystalizacji niejasnych i rozproszonych marzeń. Wyobrażenia Nowego Społeczeństwa stają się więc jednym z miejsc, niekiedy najważniejszym, oddziaływania wyobraźni społecznej, sferą, w której są gromadzone, opracowywane i wytwarzane marzenia społeczne. Wyobrażenia te stanowią więc swego rodzaju układ, o imiennej skuteczności, umożliwiający tworzenie jednolitego zbiorowego sche­matu zarówno interpretacji, jak zespolenia pola doświadczeń społecznych oraz horyzontu oczekiwań, a także sprzeciwów, obaw i nadziei, jakie to pole otacza." ^{[ 3 ]}

Karl Mannheim określa również jako świadomość utopijną, świadomość która nie pokrywa się z rzeczywistością ją otaczającą. Reasumując owo pojęcie, które dotyczy każdego człowieka (bowiem wszyscy posiadamy świadomość utopijną), poprzez pragnienie szczęścia człowiek tworzy marzenia o lepszym świecie, stwarzając przy tym wszelkiego rodzaju wizje i myśli, które warunkują u niego chęć zmiany. Świadomość utopijna tworzy pole do działania, a więc jest początkiem ewolucji ludzkości.

Można by sięgać głębiej, mianowicie badać korelacje tej świadomości z innymi częściami ludzkiego umysłu, jednak mnie najbardziej interesuje droga, którą w dalszej mierze pokonuje idea, zrodzona w świadomości ludzkiej.

Myśl utopijna

Myśl utopijna związana jest przede wszystkim z polityką. Wytworzona bezpośrednio ze świadomości utopijnej człowieka, zostaje ukonkretniona z wyszczególnionym głównym celem. W ostatecznym etapie konkretyzacji, myśl przeradza się w program — najczęściej ideologię.

Z myślą utopijną mamy do czynienia w polityce na każdym kroku. Od początku kształtowania się idei, rodzi się historia myśli społecznej i politycznej.

„Historia myśli społecznej jest w niemałym stopniu historią utopii i utopizmu, i oczywiście ich przeciwieństwa — antyutopizmu. Z utopiami negatywnymi, zwanymi także dystopiami, spotykamy się w późniejszych wiekach, po okresie Odrodzenia, kiedy przestano już wierzyć w marzenia utopistów i wyzbyto się złudzeń." ^{[ 4 ]}

Utopia w tym względzie jawi się jako krytyka:

„Projekt świata w 'Utopii' Thomasa Morusa jest historycznym potwierdzeniem tezy, że naukę i technikę nowożytności określało od początku myślenie utopijne. [...] Thomas Morus nie tylko odkrył podstawową strukturę nowożytnego projektowania światów; przejrzał też zarazem jego dwuznaczność. Immanentne światu myślenie i działanie wydaje się niemożliwe bez utopii. [...] Wiedział dokładnie, że utopia jest wprawdzie nieodzowna, ale antycypowanej w niej totalności nie uda się nigdy zrealizować. Utopiści XIX i XX wieku nie są tak oświeceni [...] Ich utopie urzeczowione są niebezpieczne, mogą mieć krwawe następstwa. Do tego czasu pouczono nas o tym tak gruntownie, że nie należałoby się już domagać "utopii konkretnych". Figurą myśli potrzebną nam, byśmy mogli rozwiązywać problemy XX wieku, nie jest utopia „konkretna", lecz „krytyczna". Jest to utopia „krytyczna" w podwójnym sensie: po pierwsze każda utopia zawiera metodyczny schemat przesłanek racjonalnej krytyki aktualnych sytuacji, a po drugie, krytyczna utopia musi w ciągłej samokrytyce świadomości uwidaczniać niezbywalne rozróżnienie między utopią i rzeczywistością." ^{[ 5 ]}

Można by wymieniać niepowodzenia myśli utopijnych (w tym względzie politycznych), które starano się realizować. Temat jest bardzo szeroki, jednak jedyne co chcę ukazać, to fakt, iż myśl utopijna śmiało przekształcić się może w historię ludzkości.

Wypada zapytać, w której części rodzą się opisy idealnych społeczności, krain i państw? Otóż na każdym etapie kształtowania się myśli utopijnej. Ideologie bowiem to jedna z dróg, w którą obierają idee myślicieli/utopistów. Większość społeczeństwa jedynie pozostawia na etapie idei, nie brnąc dalej, nie czyni ich realnymi (w tym sensie realny mam na myśli wypowiedziany, idea, która przestaje funkcjonować jako twór jednostkowy, a zostaje oddany do użytku publicznego).

Myślenie utopijne, w kontekście historycznym, najbardziej ukazuje problemy epoki oraz nakreśla poniekąd przyszłe dzieje społeczeństwa. W czasach współczesnych ukazuje realne problemy. Jest to pomoc przy ocenie rzeczywistości.

„Myślenie utopijne pozwala na "destrukturalizację" istniejących koncepcji rzeczywistości i na możliwość zróżnicowanego jej odczytywania. Niektórzy wręcz sądzili, iż bez kategorii tego, co możliwe, nie potrafimy w ogóle rozumieć świata realnego. Inni wskazywali, iż myślenie utopijne traktowane synchronicznie ma charakter urzeczywistniania tego, co możliwe w porządku symbolicznym, traktowane zaś diachronicznie stwarza określony dystans, co pozwala kwestionować teraźniejszość. [...] Gdy ideologie kierują się właśnie ku usztywnieniom, ponieważ optymistycznie akcentują pokrewieństwo między rzeczywistością i racjonalnością, myślenie utopijne kwestionuje, by jakakolwiek ekstrapolacja teraźniejszości mogła umacniać racjonalność przyszłości i prowadzi do paradoksalnego przeświadczenia, iż „akceptacja irrealizmu utopii jest najlepszą rękojmią jej rzeczywistości możliwej." ^{[ 6 ]}

Wszelkie formy myślenia utopijnego skierowane są przeciwko naturze ludzkiej i tradycyjnym formom egzystencji, ponieważ człowiek jest niedoskonały. Jest to dychotomią między teorią a praktyką, gdzie pragnienie szczęścia i sprawiedliwości, bardzo często wykorzystuje przemoc, aby swoje założenia wprowadzić w życie, mimo że nie wywołują one zadowolenia społeczeństwa, w którym mają być praktykowane. Wynika to z radykalnego przeciwieństwa między Utopią a naturą ludzką.

W ten oto prosty sposób od świadomości utopijnej, którą posiada każdy człowiek, wychodzi idea, ta przechodzi w myśl, która przekształcona w ideologie stwarza wydarzenia historyczne. Każda pojedyncza jednostka poprzez pragnienie „lepszego jutra" może przyczynić się do zmiany ogólnoświatowej. Jest to bardzo uproszczony schemat, bowiem można by go rozszerzyć poprzez próbę wymienienia, co tak naprawdę rodzi się z myśli utopijnej, co powstało dawniej oraz jak jest teraz.

„Rozumienie utopii jako aktualnej inspiracji [...] uwydatnia znaczenie kategorii "tutaj i teraz" jako żywego ośrodka utopii, w którym może się wyrażać zarówno osobowościowa natura człowieka -jego twórczość i samorealizacja — jak i jego natura społeczna, a więc wspólnota z ludźmi i światem, wzajemna pomoc, praca zespołowa." ^{[ 7 ]}

Utopia w pewien sposób łączy społeczeństwo, bowiem to podstawa w funkcjonowaniu oraz utrzymaniu zbiorowości ludzkiej. Ideologia, czy myśl społeczna wiąże się ściśle z kategoriami myślenia utopijnego. Jednak ideologia i Utopia to zupełnie inne pojęcia.

Potrzebne jest tu rozróżnienie tych pojęć:

Utopia a ideologia

Trudno jest określić co jest uznawane za ideologię a co za Utopię, bowiem zależy to od etapu ich funkcjonowania w historii ludzkiej myśli. Różne grupy, w różnych okresach będą je inaczej klasyfikować. Podstawowym rozróżnieniem między tymi dwoma pojęciami, jest to, że ideologia jest częścią Utopii. Dla Karla Mannheima:

„Utopijną będziemy nazywać tyl­ko taką "transcendentną wobec rzeczywistości" orientację, która prze­chodząc do działania jednocześnie, częściowo lub całkowicie rozsadzać będzie istniejący w danym czasie porządek bytu. Ograniczenie utopii do takiej orientacji transcendentnej wobec rze­czywistości, która równocześnie rozsadza istniejący porządek, pozwala odróżnić świadomość utopijną od ideologicznej. Można bowiem orien­tować się na czynniki obce rzeczywistości, transcendentne wobec niej, a jednak działać na rzecz urzeczywistnienia czy też ciągłej reprodukcji istniejącego porządku życia. [...] Ideologiami nazywamy te wyobrażenia wobec rzeczywistości trans­cendentne, które de facto nigdy nie osiągają realizacji zawartych w nich treści. [...] Dopiero z chwilą, gdy określone grupy ludzi włączyły te obietnice w swo­je działanie i próbowały je urzeczywistnić, ideologie te stały się utopiami." ^{[ 8 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Z ziemi egipskiej Czy i w jaki sposób nauki przyrodnicze opisują świat?

See comments (3)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word