Można także wyróżnić środki o charakterze terminowym, orzekane na określony czas oraz środki karne, które nie posiadają charakteru terminowego. Przykładem środków o charakterze terminowym może być pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywanie określonego zawodu czy też prowadzenia określonej działalności gospodarczej.

Środki karne o charakterze terminowym co do zasady orzeka się w wymiarze od roku do lat 10, tak jak pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności, zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakaz prowadzenia pojazdów. Bywają jednak przypadki, iż ich wymiar jest znacznie wyższy sięgający np. 15 lat. Środki orzekane od roku do 15 lat to zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu.

Ostatnimi czasy bardzo często stosowanym środkiem karnym terminowym jest zakaz stadionowy tj. zakaz wstępu na imprezę masową, który wymierza się zazwyczaj na 2 do 6 lat. Terminowe środki karne orzeka się w latach. Nie można zatem orzec środka karnego w miesiącach bądź w latach i miesiącach.

W szczególnych sytuacjach ustawodawca przewiduje możliwość orzeczenia środków karnych na zawsze. Dotyczy to zwłaszcza zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych, obowiązku powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu oraz zajmowania wszelkich określonych stanowisk, wykonywania wszelkich określonych zawodów albo prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi.

Bieg okresu, na który został wyznaczony środek karny rozpoczyna się od daty uprawomocnienia orzeczenia i nie biegnie w trakcie odbywania przez sprawcę kary pozbawienia wolności, chociażby była ona orzeczona za inne przestępstwo. W szczególnie uzasadnionych sytuacjach sąd może skrócić czas trwania środka terminowego, uznając go za wykonany już po upływie połowy pierwotnego okresu, na jaki został orzeczony. Środek terminowy orzeczony na zawsze może zostać uznany za wykonany dopiero po upływie 10 lat jego stosowania.

Według innego podziału wyodrębnia się również środki o charakterze majątkowym i środki karne o charakterze niemajątkowym. Do tych pierwszych 
zaliczony został przepadek, obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nawiązkę oraz świadczenie pieniężne. Pozostałe środki, które ustawodawca ustanowił w kodeksie mają charakter środków karnych niematerialnych.

O środkach karnych orzekanych kumulatywnie tj. obok kary zasadniczej M.Melezini pisze następująco:

Środki karne wymienione w art. 39 KK mogą być wymierzone obok kary, stanowiąc jej uzupełnienie. Łączenie środka karego z karą możliwe jest wówczas, gdy spełnione są ustawowe przesłani orzeczenia środka karnego. Trzeba podkreślić, że brzmienie przepisu określającego podstawy orzeczenia środka karnego każdorazowo przesądza, czy orzeczenie go jest fakultatywne czy obligatoryjne. Należy mieć jednak świadomość, że wymierzenie środka karnego kumulatywnie z karą wzmacnia działanie kary, wydatnie podnosząc represyjność całego orzeczenia. Wobec tego zgodzić się należy z poglądem, iż w przypadku gdy środek karny ma charakter fakultatywny, szczególna uwagę trzeba poświęcić celowości jego wymierzenia. Kodeks karny nie wyklucza łączenia środków karnych. Sąd może orzec jednocześnie kilka środków karnych, oczywiście jeżeli zachodzą warunki ich orzeczenia, a przy tym jeżeli kumulacja środków będzie uzasadniona. W piśmiennictwie z akceptacją spotkała się możliwość kumulacji środków karnych pełniących funkcje prewencyjne ze środkami karnymi o charakterze kompensacyjnym, np. orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów połączone z orzeczeniem obowiązku naprawienia szkody. Zastrzeżenia wzbudziło natomiast łączenie w jednym orzeczeniu kilku środków karnych o dolegliwości majątkowej, np. orzeczenie kary grzywny i obok tej kary obowiązku naprawienia szkody oraz nawiązki orzeczonej na cel społeczny związany ze służbą zdrowia. Uznano, że nie może nastąpić zwielokrotnienie w orzeczeniu np. środków karnych o charakterze majątkowym, gdyż wówczas zamiast celu kompensacyjnego zwiększyłaby się jedynie suma dolegliwości. Toteż słusznie zwraca się uwagę, że dodatkowe orzeczenie środka karnego czy środków karnych nie jest dopuszczalne jeżeli zwiększona w ten sposób dolegliwość przekroczy granice zakreślone przez zasadę współmierności kary do stopnia winy i stopnia społecznej szkodliwości czynu (art. 53 § 1 KK).

Należy również wskazać, iż część środków karnych można orzec wyłącznie w wyroku skazującym, inne mogą być także orzekane przy stosowaniu warunkowego umorzenia postępowania, a nawet w przypadku bezwarunkowego umorzenia z uwagi na znikomy stopień społecznej szkodliwości lub niepoczytalność sprawcy tytułem środków zabezpieczających. 

Orzekane środki karne z reguły towarzyszą karze lub środkowi probacyjnemu. Podstawą ich orzekania są regulacje części ogólnej kodeksu karnego, a nie przepisy części szczególnej. Środki karne nie stanowią więc elementu ustawowego zagrożenia karą i nie wyznaczają granic tego zagrożenia. Wyjątkowo jednak środki karne mogą być także orzekane samoistnie. W szczególności dotyczy to przypadku skorzystania przez sąd z instytucji odstąpienia od wymiaru kary i poprzestania na wydaniu wyroku uznającego sprawcę winnym i orzeczenia środka karnego. ^{[ 5 ]}.

Środki karne mogą być orzekane również w wypadku skazania oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy. Piotr Gensikowki pisze o tym temat następująco: 
"Nie ulega wątpliwości, że w ramach konsensualnego trybu rozstrzygania spraw karnych z art. 335 KPK jest dopuszczalne odstąpienie od wymierzenia kary na podstawie art. 59 KK. Ustalenie zatem w niniejszym opracowaniu, że instytucja samoistnego orzeczenia środka karnego z art. 343 KPK stanowi szczególna odmianę odstąpienia od wymierzenia kary z art. 59 KK skłania do określenia ich relacji w ramach skazania bez rozprawy.

W tej kwestii w doktrynie zaprezentowany został pogląd, że w wypadku przestępstw zagrożonych karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności sąd, wydający wyrok w ramach skazania bez rozprawy, będzie miał do dyspozycji dwie możliwości: albo odstąpienie od wymierzenia kary na podstawie art. 59 KK albo też zastosowanie instytucji z art. 343 § 1 i § 2 pkt 3 KPK.

Ze stanowiskiem tym nie sposób się zgodzić. Jest bezsporne, że w art. 343 § 2 pkt 3 KPK ustawodawca określił jedynie górną granicę ustawowego zagrożenia (kara nie przekraczająca 5 lat pozbawienia wolności) czynów przestępnych, w wypadku których sąd może zastosować przewidzianą w nim instytucję. 
Tym samym w przepisie tym brak jest wyraźnej wskazówki wyznaczającej dolną granicę ustawowego zagrożenia czynów przestępnych, co do których sąd może odstąpić od wymierzenia kary w tym trybie. W tym celu niezbędne jest zatem odwołanie się do istoty i przesłanek instytucji unormowanej w przepisie. Samoistne orzeczenie środka karnego z art. 343 KPK stanowi szczególną odmianę odstąpienia od wymierzenia kary z art. 59 KK, do której mają zastosowanie przesłanki przewidziane w tym ostatnim przepisie. Wyjątkiem w tym względzie jest właśnie katalog przestępstw, co do których istnieje wyłącznie możliwość odstąpienia od wymierzenia kary na podstawie art. 343 KPK. Z tego też względu należy przyjąć, że jeżeli mamy do czynienia z czynami przestępnymi zagrożonymi karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności albo alternatywnie karami wymienionymi w art. 32 pkt 1-3 KK, to odstąpienie od wymierzenia kary i orzeczenie środka karnego w ramach skazania bez rozprawy jest możliwe jedynie na podstawie art. 59 KK " 

Warto również wskazać, iż w regulacji kodeksowej uregulowano instytucje, które nie mają charakteru środków karnych, choć spełniają podobne funkcje kompensacyjne i zabezpieczające. W szczególności należy w tym przypadku zwrócić uwagę na brzmienie art.52 KK zgodnie, z którym w przypadku skazania za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę, który działał w jej imieniu lub interesie, sąd ma obowiązek zobowiązać podmiot, który uzyskał korzyść majątkową do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa.

Regulację tę traktuje się jako pierwowzór odpowiedzialności karnej osób prawnych i ma na celu pozbawienie nienależnej korzyści pochodzącej z przestępstwa uzyskanej przez inny podmiot niż sam sprawca. Z kolei art. 51 KK przewiduje, iż sąd uznając za celowe orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich, jak i opiekuńczych w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim zawiadamia o tym właściwy sąd rodzinny. W literaturze przedmiotu podkreśla się jednak, że owo zawiadomienie nie ma wpływu na treść orzeczenia sądu rodzinnego, a jego celem jest ewentualne zabezpieczenie interesów małoletnich, nad którymi sprawca sprawuje opiekę. 

W obu przedstawionych przykładach ustanowione środki nie są w sposób bezpośredni skierowane przeciwko interesom sprawcy i nie przyczyniają się do ograniczenia jego sfery praw i wolności, co stanowi cechę konstytutywną środka karnego orzekanego w ramach zindywidualizowanej odpowiedzialności karnej sprawcy. Z tego też względu w literaturze przedmiotu wyraża się niekiedy wątpliwość odnośnie tego, czy tradycyjne środki karne, jak przepadek, których przedmiotem są prawa innych osób niż sprawcy przestępstwa, spełniają wskazane powyżej cechy. 

Polski kodeks karny prezentuje model sankcji względnie oznaczonych, co oznacza, że sankcje karne przewidziane w ustawie za naruszenie norm 
sankcjonowanych określone są w sposób ramowy i dopiero w każdorazowym konkretnym akcie wymiaru kary następuje ich konkretyzacja. Popularnie przyjęło się mówić, że grożąca za naruszenie normy kara to kara określona w sankcji przepisu części szczególnej kodeksu karnego opisującego dany typ czynu zabronionego. 

Faktycznie jednak konkretyzacja kary to nie tylko odniesienie się do przewidzianej w danym przepisie sankcji, ale jest to możność wymierzenia kary rozumianej jako suma możliwych do orzeczenia za popełnione przestępstwo konsekwencji karnych, a więc orzeczenia tego, co nazywamy karami sensu stricte (art. 32 KK), środkami karnymi (art. 39) oraz środkami probacyjnymi (art. 66 i 69 KK).

Comment on this article..   See comments (4)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mirosław Woroniecki Adwokat, specjalista prawa gospodarczego, cywilnego i prawa karnego gospodarczego, historyk doktryn politycznych i prawnych, doradca organizacji pozarządowych. Przewodniczący Rady Stowarzyszenia Dom Wszystkich Polska  Number of texts in service: 52  Show other texts of this author  Newest author's article: Dwie lewice