Wszyscy powyżej wymienieni „adepci oświecenia" kształtowali w mniejszym bądź większym stopniu obraz wieku rozumu we Francji, a co za tym idzie — w całej Europie. Wszystko to stanowiło zaczyn zmian, które z pełnią siły wybuchły w Rewolucji Francuskiej 1789 roku.

ANGLIA / ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO (od 1707)

Główny przeciwnik Francji na arenie kultury, jakim była Wielka Brytania tego okresu, przygotowywała swoją pozycję już znacznie wcześniej. Poczynając właściwie od Johna Locke’a i jego „Listów o tolerancji", który jako teoretyk demokracji, był przy tym również jednym z twórców empiryzmu ^[15]. Także Bolingbroke, który wpływał na samego Woltera, w czasie jego pobytu w Anglii. Nie można zapomnieć również i o słynnych Szkotach tamtego okresu, jak: znakomity teoretyk ekonomii Adam Smith, twórca dzieła „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów", tak ważnego dla dziejów gospodarki Anglii i Stanów Zjednoczonych jeszcze w XVIII wieku, będące niewątpliwie jedną z przyczyn potrzebnych do zaistnienia rewolucji przemysłowej w wieku następnym. Piętnuje w swym dziele zarówno Kolberta, jak i cały merkantylizm, głosząc jednocześnie potrzebę wprowadzenia liberalizmu gospodarczego jako najbardziej efektywnego systemu ekonomicznego, kierowanego "niewidzialną ręką rynku"^[16] ; co jest zasadniczą przemianą w kierunku ugruntowania się założeń prokapitalistycznych w kolejnych latach.

Świetny pisarz i historyk David Hume, pochodzący z Irlandii, gorący przeciwnik zmian, zwłaszcza Rewolucji Francuskiej (w której zwycięstwo jednak głęboko wierzył), Edmund Burke, Jonathan Swift i George Berkley.

Poza tym idee, które narodziły się w Wielkiej Brytanii, mają zasadnicze znaczenie dla Stanów Zjednoczonych, będących żywym przykładem wprawiania w działanie systemu wypracowanego w „starym świecie", gdzie wypracowane doświadczalnie (empirycznie) zasady republiki i państwa bezstanowego miały swą teoretyczną podstawę. Właśnie dzięki niej w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej mógł się przyjąć system Adama Smitha, a w połączeniu z niektórymi zasadami fizjokratyzmu Quesnaya wytworzyć gospodarkę liberalną, także dzięki temu mogła powstać Deklaracja Niepodległości zawierająca w swych pierwszych artykułach zasadę egalitaryzmu ludzkiego. Twórczość Thomasa Paine’a poprzez pamflet „Common Sense", ale również wypracowane i upublicznione pod koniec wieku (1791) „The Right of Man", tak istotne w czasach mu i nam współczesnych; czy słynny pamflet „The Age of the Reason" (1794-1807), wynikający z etyki utylitarystów^[17].

KRÓLESTWO PRUS (od 1701)

Prusy jako powszechnie zmilitaryzowane państwo, a jak mawiają złośliwi, państwo w służbie armii; nie miało szansy uczestniczyć twórczo w rozwoju ideałów oświeceniowych, co najwyżej biernie poprzez przyjmowanie rozwiniętych koncepcji, poza oczywiście absolutyzmem oświeconym ^[18], który rozwinął się samoczynnie w formie typowej dla państw, które sygnowały traktat Loewenwolda. Doniosłe są zmiany zaprowadzone przez filozofa z Sanssouci, w zakresie sądownictwa, takie jak zniesienie tortur podczas śledztwa w 1740 ^[19]; czy wprowadzenie przymusu szkolnego w roku 1763. Jednakże zmiany w organizacji społecznej poza mało znaczącą kodyfikacją prawa sądowego nie zaszły, a przywileje junkrów zostały w większości nie tylko utrzymane, ale i poszerzone kosztem mas chłopskich, pomimo tego, że sam król „filozof na tronie" był zdecydowanie zainteresowany ideami oświecenia i jako pierwszy monarcha publicznie obnosił się ze swoim brakiem przywiązania do spraw religijnych.^[20]

ŚWIĘTE CESARSTWO RZYMSKIE NARODU NIEMIECKIEGO

W Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego następowała pewnego rodzaju dualizacja postaw wobec idei oświecenia i ich wprowadzania. Dwór cesarski i elita rządząca poddawała się wpływom francuskim, zaś średnia warstwa, ziemianie, i mieszczanie z ziem składowych cesarstwa podlegała własnej kulturze wytwarzając przy tym idee związane z koncepcją odrębności państwowo-prawnej^[21]. Postępujące rozwarstwienie wpłynęło na ukształtowanie się w cesarstwie tzw. „oświecenia katolickiego", którego bezsprzecznie najwybitniejszym współtwórcą był Józef Sonnenfels. To również on był odpowiedzialny za zniesienie tortur w państwach składowych rozległej monarchii Habsburgów. Wystarczy wspomnieć chociażby jego działalność społeczną na rzecz oświecenia, realizowaną poprzez emisję czasopisma „Der Mann ohne Vorurtheil". Nieco odmienną koncepcję przyjął system zmian wprowadzony przez Józefa II Habsburga. Jego reformy miały na celu wzmocnienie państwa na wzór pruski, poza tym w jakiś sposób musiały usprawiedliwiać ów oświecony absolutyzm. Zamiast sekularyzować dobra w państwie o wielkiej przeszłości i tradycji katolickiej, wypełnionego niezliczoną ilością kościołów; cesarz postanowił użyć kościoła do własnych celów, poprzez zastosowanie tzw. jezuityzmu, oraz na swój sposób go sobie podporządkować bez rezygnacji z powiązań z Watykanem ^[22], kilka słów należy się również zniesieniu poddaństwa chłopów na terenie Czech i częściowym reformom szkolnictwa.

CARSTWO ROSYJSKIE / CESARSTWO ROSYJSKIE (od 1721)

Inaczej miała się sprawa z Imperium Rosyjskim, gdzie dotychczas szczelnie zamknięta wewnątrzpaństwowa strefa kulturowa ulega przełamaniu; w wyniku czego dochodzi do nadmiernie przyspieszonego importu nie tylko idei oświecenia z reszty Europy, ale także kultury i obyczajów za czasów Piotra I Wielkiego. Tutaj reformy odbyły się na wielu płaszczyznach, jednak obrona postulatu o absolutyzmie oświeconym dokonała się jako efekt wtórny. Z założenia bowiem car Piotr I próbował zmodernizować cały kraj w zdecydowanie zbyt krótkim okresie. Wprowadzone zmiany były bez wątpienia brzemienne w skutki, jednak i tutaj nie dokonał się bezpośredni postęp w sprawie ustrojowo-społecznej. Samodzierżawie nie tylko zostało zachowane, ale usankcjonowane wszystkimi możliwymi środkami. Natomiast już przy 14 czynach Piotra I można się na chwilę zastanowić jak dalece powiązany był ich model z ideami oświecenia. Cały schemat obowiązywał również i w drugą stronę. Na Europę silnie oddziaływał wizerunek monarchy — reformatora. Szeroko rozprawiano o akcji cywilizacyjnej odbywającej się w Rosji, chwalono projekt obowiązku szkolnego dla dzieci szlacheckich^[23]. Najlepszym podsumowaniem jest memoriał dyplomaty francuskiego Bonnac skierowany do Ludwika XIV: "Zanim powziął on zamiar podróżowania, Moskale byli najbardziej nieokrzesanym i ciemnym narodem w Europie: nie posiadali najmniejszych wiadomości z zakresu sztuk i nauk, wojnę prowadzili bez metody i licho, handel zdali na obcych[...], którzy bogacili się ich kosztem."^[24] Krytyka samodzierżawia w odpowiedzi na idee oświecenia ulegała zaostrzeniu, dając swój wyraz w dziele „Dyskusja o zepsuciu obyczajów w Rosji" z lat 1786-1789, czy poprzez działalność Aleksandra Nikołajewicza Radiszczewa, który swoją śmiercią udowodnił oddanie sprawie. Całość znalazła wyraz w słynnym powstaniu „Dekabrystów". Sama Katarzyna II była natomiast świetnym strategiem i opierała się na szlachcie rosyjskiej dla której wydała szereg nowych praw^[25], powiększając jednocześnie ucisk poddanych stanu chłopskiego. Jednakże w opinii oświeceniowców pozostawała „Semiramidą Północy."

RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie spotykamy się raczej z na tyle silnymi wyłomami w ustalonych konwenansach epoki, jeżeli chodzi o doktryny polityczne czy idee oświeceniowe własnej wytwórczości. Najczęściej były to projekty zaczerpnięte wprost z rozwiązań Wielkiej Brytanii, czy Francji, skompilowane z wpływami elementów rodzimych. Typowo polskim przejawem realizacji założeń powszechno-oświatowych Rousseau, Johna Locke’a i Pestalozzi’ego była Komisja Edukacji Narodowej, w sumie jedna z lepiej spełniających swoje zadania organizacji pedagogicznych w XVIII wieku. Poza nią z tak wypracowanych zasad wykracza jedna ustawa, będąca odpowiedzią na potrzebę zmian, inspirację hasłami rewolucji we Francji, a także będąca rodzajem europejskiego odpowiednika na ustawę zasadniczą Stanów Zjednoczonych z 1787 roku, jakim jest Konstytucja 3 Maja.

Najlepszym przykładem wzajemnego oddziaływania tworzonych koncepcji w zgodzie z naturą XVIII wieku, z cywilizacją krajów Europy, są projekty konstytucji J.J. Rousseau dla korsykańskiej republiki^[26], czy „Uwagi o rządzie polskim" tegoż samego autora napisanych na prośbę konfederatów barskich. Z wyżej wymienionych powodów jasno wynika, iż nie do zaprzeczenia staje się fakt jakim jest wpływ rozwijanych systemów, odkryć i wynalazków, a także całej ideologii rozumu jaką niesie za sobą oświecenie na strukturę cywilizacji szeroko pojętej kultury europejskiej. Każda nowa myśl dzięki wzrostowi publikacji i ich czytelnictwa, trafiała do ludzi, nadal na niewielką skalę, ale było to jak się okazuje wystarczające, aby nie tylko poruszyć, ale i zburzyć całą tak misternie opracowywaną do tej pory machinę „ancien regime". Co równie oczywiste, nie każda idea znajdowała swoje trwałe odzwierciedlenie w rzeczywistości, ciężko jest bowiem stwierdzić, że poglądy „wiecznie trwałego pokoju światowego" głoszone przez księdza de Saint-Pierre’a odniosły swój bezsprzeczny sukces w wieku wojen ogólnoeuropejskich, prowadzonych na ogromną skalę^[27].

Przykłady można oczywiście mnożyć, jak chociażby głoszenie równości naturalnej przez myśliciela francuskiego doby oświecenia, Ludwika de Jaucourt ^[28], przy jednoczesnym natężaniu eksploatacji czarnych niewolników i rozkwicie handlu trójkątnego. Raz wprawiona machina zmian nie mogła zostać zatrzymana, a wykrzyczane już hasła „liberte, egalite, fraternite", nie dały się zagłuszyć mocarstwowym stanowiskom profeudalnym. Żadna cenzura ani represje nie były w stanie wyzuć z ludzkości wcześniej ogłoszonych i przyznanych im praw. Wraz z każdą nową myślą powstałą w ramach oświecenia, stawało się jasne, że nie obejdzie się ona bez kontrakcji. Idee oświecenia oddziaływały bowiem na kształt cywilizacji europejskiej nie tylko w XVIII wieku, ale oddziałują w niej po dziś dzień.

See comments (13)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Adam Pawłowski Student historii UW i pracownik Muzeum Wojska Polskiego. Religiosceptyk, z zamiłowaniem do fizyki teoretycznej i geopolityki, amator psychologii ewolucyjnej i kofeiny.  Number of texts in service: 17  Show other texts of this author  Newest author's article: Czy trwały pokój w Syrii i Iraku jest możliwy? cz. 3