~ ~

[1] "Historia Powszechna Wiek XVIII" wydanie piąte, Emanuel Rostworowski, Warszawa 1995, strona 115

[2] Tamże, str. 129, F. Furet

[3] "Encyklopedia albo słownik rozumowany[...]", hasło: Przemysł, Ludwik de Jaucourt

[4] Wywarło ono wielki wpływ na ekonomistę Adama Smitha.

[5] Za przekładem B. Gawęckiego, tom I-II, Warszawa 1995

[6] Do wolnomularzy należeli chociażby: cesarz Franciszek I, król Prus Fryderyk II oraz król Polski Stanisław II August Poniatowski — "Historia Powszechna Wiek XVIII" wydanie piąte, Emanuel Rostworowski, Warszawa 1995, str. 129

[7] „Systeme de la Nature" — 1770. Dzieło autorstwa Holbacha, które ujmowało świat w sposób deterministyczny, a przy tym zupełnie materialistyczny, pozbawiony pierwiastka duchowego, zostało przez agnostyka jakim zdawał się być Fryderyk II określone jako nielogiczne, a Wolter pokusił się tylko o stwierdzenie mało interesujące, zaś Goethe określił je jako „zwyczajne, szare i śmiertelne".

[8] Przykład: zniesienie nakazu prześladowania dzieł takich uczonych jak: Galileo Galilei, czy Mikołaj Kopernik (De revolutionimbus orbium coelestium) dopiero za pontyfikatu Benedykta XIV nazywanego zresztą przez Monteskiusza „papieżem uczonych".

[9] Dokonania markiza Pombala, które przyczyniły się do zamachu szlachty na życie króla Portugalii Józefa I.

[10] Chociaż, pierwsze symptomy progresu gospodarczo-kulturowego w kraju obserwować było można podczas pierwszych lat panowania Filipa V D'Anjou Burbona Hiszpańskiego. Źródło: „Historia Powszechna XVIII wieku", Emmanuel Rostworowski, Warszawa 1995

[11] „Zasady umowy społecznej", Jan Jakub Rousseau, za przekładem B Strumińskiego, cytat: B. Baczko, Warszawa 1961.

[12] „Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł".

[13] „Maksymy ogólne rządu gospodarczego w królestwie rolniczym", F. Quesnay, M. Stolarczyk, „Wybór tekstów źródłowych z historii powszechnej do 1789 roku" Rzeszów 1984.

[14] „Traktat o tolerancji napisany z powodu śmierci Jana Calasa", Francuis Marie Arouet de Voltaire, za przekładem Z. Ryłko i A. Sowińskiego, Warszawa 1988.

[15] „Żadna wiedza człowieka nie może wyjść poza jego doświadczenie" — John Locke

[16] „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów", A. Smith, za przekładem S. Żurawickiego, Warszawa 1954

[17] Nowe spojrzenie na poglądy dotyczące władzy: „Społeczeństwo jest dobrem, rząd zaś w najlepszym razie jedynie złem koniecznym" — Thomas Paine, „The age of the Reason"

[18] „Legalny despotyzm" — pierwsze sformułowanie — fizjokrata Mercier de la Riviere, 1767.

[19] Jednakże wprowadzony został dopiero w roku 1754, jako kary w wojsku jednak pozostały.

[20] „Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej", z.41 „Europa w wieku oświecenia (1715-1789)", pod redakcją J. Feldmana. "Uwagi na marginesie z 1740 r." i „Testament polityczny z 1752 r." Fryderyk II.

[21] 1789-1790 „Przewrót Brabancki".

[22] Tzw. „Józefinizm"

[23] Dekret o obowiązku nauczania dzieci szlacheckich i urzędników państwowych z 28 lutego 1714r.

[24] Mémoire de Marinier 1664-1690. Lettres instruction et mémoires de Colbert. Cyt. za: Europa w okresie Ludwika XIV, przedstawił J. Feldman

[25] Przywilej cesarzowej Katarzyny II dla szlachty rosyjskiej z 21 kwietnia 1785 r.

[26] Szkic powstaje w 1765 roku.

[27] Wojna o sukcesję hiszpańską — 750 000 ofiar w ludności wojskowej, Północna — 330 000 ofiar w ludności wojskowej, O sukcesję austriacką — 450 000 ofiar w ludności wojskowej, 7- letnia — 550 000 ofiar w ludności wojskowej. Tabela „Historia Powszechna Wiek XVIII", wydanie piąte, Emanuel Rostworowski, Warszawa 1995 Tabela 1, oraz "Tablice historyczne", Praca zbiorowa, Warszawa 2008

[28] „Równość naturalna to taka, która panuje między wszystkimi ludźmi li tylko dzięki ich naturalnej konstytucji. Równość taka jest zasadą i fundamentem wolności.[...]wszyscy ludzie są wolni z natury i że rozum mógł uczynić ich współzależnymi jedynie dla ich szczęścia." — „Encyklopedia czyli słownik rozumowany sztuk, nauk i rzemiosł", za przekładem J. Rogozińskiego i J. Guranowskiego, Warszawa 1957