W chiński akwen... Wolność w Hongloumeng

Kiedy dwadzieścia lat temu badałem w jaki sposób Mozart tworzył muzykę do tekstów pieśni i oper, stwierdziłem, że przed komponowaniem studiował uważnie tekst, szukając w nim takich słów, które mogły pobudzić jego wyobraźnię muzyczną. Jeżeli takich słów w tekście nie było, odrzucał tekst albo prosił poetę o uzupełnienie tekstu takimi słowami, do których warto komponować muzykę. Drugim moim odkryciem było to, że do słów, które najsilniej pobudzały wyobraźnię muzyczną Mozarta, należało słowo „wolność" (Freiheit, liberta).

Obecnie, od dziesięciu miesięcy przeprowadzam badania nad wierszami chińskimi Cao Xueqina wydrukowanymi w jego powieści Hongloumeng ^{[ 1 ]} i stwierdzam, że również w każdym z tych wierszy można znaleźć kilka słów, które stanowią "poetyckie centrum wiersza", wokół którego skupiają się wszystkie pozostałe słowa, a to centrum decyduje o tym, jak można rozumieć cały wiersz.

W kilkudziesięciu wierszach takim słowem jest „księżyc" (yue), które w każdym z nich „spotyka się" z jakimś innym słowem o silnym zabarwieniu emocjonalnymi to spotkanie słów działa pobudzająco na wyobraźnię poetycką Cao Queqina. Wyciągam stąd wniosek, że stworzona przeze mnie (trzydzieści kilka lat temu) inkontrologia może być przydatna do badania poezji. Metoda inkontrologiczna analizowania wierszy polega właśnie na tym, żeby analizę konkretnego wiersza rozpoczynać od ustalenia, jakie spotkanie słów znalazło się w jego centrum i pobudzało wyobraźnię poety.

Wczoraj, 28.3.2006 wieczorem, przystępując do badania kolejnego wiersza, zacząłem — jak zawsze — od kopiowania chińskich znaków i natrafiłem, po raz pierwszy w tekście Hongloumeng na znaki zi you (2786 i 2942) oznaczające „wolność". Znaki te znajdują się w rozdziale 87, w III tomie chińskiego wydania na s. 1446, w pieśni skomponowanej przez Lin Daiyu

Odkrycie to upewniło mnie, że moja decyzja poświęcenia wielu miesięcy na studia nad Hongloumeng była słuszna. Gdybym zajął się czymś innym, to obecność „wolności" w tekście chińskiego, osiemnastowiecznego pisarza pozostałaby jeśli nie zawsze, to w każdym razie na bardzo długo niezauważona.

Na polski przełożono dotąd z tej powieści jedynie kilka i to nie najlepiej wybranych stron. W przekładzie angielskim w ogóle nie ma tego rozdziału. W przekładzie włoskim rozdział 87, który w oryginale chińskim liczy14 stron (s. 1437-1450), został skrócony do trzech i pół (t. 2, s. 555-558, a śpiewanej przez Lin Daiyu pieśni poświęcono zaledwie kilka linijek:

Passando accanto al Padiglione sul Fiume Hsiao-hsiang udirono un c a n t o accompagnato dalla musica del ch'in suonato da Tai-yü e si fermarono ad ascoltare. L'estrema malinconia dei versi e della musica li sconvolse entrambi. „E' troppo", disse alla fine Miao-yü.Che significa : „E' troppo?" chiese Pao-yü , Miao-yürispose: „Che essa non vivra’ancora a lungo".Si udi un suono lamentoso, come se si fosse rotta una corda. Miao-yü si alzo' e si avvio'. „Che cos'e'? " chiese Pao-yü.Miao-yü rispose" "Non chiedere, piu' tardi capirai". Pao-yü, assorto, torno' al Cortile della Rossa Gioia. (s. 557)

Na tekst śpiewanej pieśni (118 znaków) zabrakło miejsca, którego nie żałowano na przekładanie rozdziałów o błahej treści. W przekładzie francuskim (t. 2, s. 730) jest pełny tekst pieśni, ale pojęcie „wolności" znikło, zastąpione pojęciem „pragnień" (désirs).

W tej sytuacji warto „wszystko odłożyć na bok", żeby sporządzić polski przekład wiersza, dodać objaśnienia i zaproponować interpretację wiersza.

Interpretacja wiersza

Badając ten wiersz metodą inkontrologiczną odkrywamy w nim spotkanie pięciu pojęć. Najważniejszym z nich jest pojęcie wolności (zi you) jako dobra, które ceni przede wszystkim ten, kto je utracił. Przeciwieństwem wolności jest konieczność określana w tym wierszu słowami niebo (tian) i los (su yin). Wobec Losu człowiek jest „ziarenkiem piasku" (qing chen), które nie ma żadnych szans poza jedną jedyną: zachowaniem godności. Tę szansę daje człowiekowi tradycja kulturalna: mądrość starożytnych myślicieli (gu ren), a także księżyc (yue), którego cudowny blask może być wzorem postępowania. Człowiek, któremu zły los zadaje ciosy, może na nie odpowiedzieć swoją postawą, swoim budzącym podziw charakterem, ponieważ posiada w swoim wnętrzu xin czyli coś, co jest równocześnie „sercem", z którego emanuje cudowne światło „współ-czucia" czyli wrażliwości na cierpienia innych ludzi a także „umysłem", z którego emanuje cudowne światło aktywności kulturalnej, muzyki i poezji.

Podobne myśli wypowiada Cao Xueqin także w innych wierszach. Na przykład we fragmencie wiersza zamieszczonego w rozdziale 5:

XUE BAO CHAI

List (z wierszem) do LIN DAI YU ^{[ 4 ]}. W liście wiersz: Bei shi-xu zhi di shan xi

[ 1 ] Sen czerwonego pawilonu (pinyin: Hónglóu Mèng) znana też jako Opowieść kamienia — XVIII-wieczna powieść chińska autorstwa Cao Xueqina, jedna z czterech klasycznych powieści chińskich. Poza Chinami powieść znana była tylko z pośrednich lub fragmentarycznych przekazów. Upowszechnił ją dopiero pierwszy wartościowy przekład dokonany przez D. Hawkesa i J. Minforda wydany w pięciu tomach przez Penguin Books z tytułem The Story of the Stone. Powieść uznawana jest za najwybitniejszy utwór chińskiego powieściopisarstwa. Jest to wielowątkowe, panoramiczne dzieło łączące w sobie elementy powieści obyczajowej, miłosnej, psychologicznej i autobiograficznej. Znawcy oceniają utwór jako „sumę dawnej kultury chińskiej". Centralną część utworu stanowią dzieje emocjonalnego dojrzewania głównego bohatera, Jia Baoyu, i jego niespełnionej miłości do Lin Daiyu. Jia Baoyu poddaje się woli rodziców i poślubia inną dziewczynę, Lin Daiyu zaś umiera. W konsekwencji Baoyu zrywa ze swoją rodziną i wybiera pustelnicze życie. Wątek nieszczęśliwej miłości cieszył się ogromną popularnością wśród emancypującej się młodzieży w XX w., która domagała się prawa swobodnego wyboru partnera życiowego. Powieść ma bardzo złożoną strukturę. Przyciąga licznych czytelników głębią i trafnością obserwacji społecznej i psychologicznej, mistrzostwem językowym, a także wielością możliwych interpretacji, w tym także alegorycznych.