W czasach prehistorycznych Arcach stanowił część państwa, nazywanego Kaukaską Albanią albo Alwanią. W roku 95 p.n.e. został zajęty przez Armenię i powtórnie utracony w 387 r. n.e. W V wieku wielu mieszkańców zostało chrześcijanami. Autochtoniczna ludność stopniowo ulegała asymilacji. W VII i VIII wieku region został najechany i splądrowany przez Arabów. W XI wieku Turcy podbili królestwo Armenii, lecz ormiańska ludność górskiego, trudno dostępnego obszaru, zachowała względną swobodę. W XVII wieku obszar zajęła Persja, tworząc chanat karabaski. W 1813 roku Karabach przejęła carska Rosja i w 1822 włączyła go w skład prowincji, która miała później stać się Azerbejdżanem. Po rewolucji październikowej, Górski Karabach stał się częścią Federacji Zakaukaskiej, która wkrótce rozpadła się na niepodległe państwa: Gruzję, Armenię i Azerbejdżan. Azerowie, wspierani przez Turcję, zajęli Karabach. Pomimo przegranej Turcji w I wojnie światowej, alianci, ignorując desperackie protesty Ormian, przyznali prawo do Karabachu Azerbejdżanowi, licząc, że dzięki temu zdołają w przyszłości uzyskać dostęp do złóż ropy w Baku. W 1920, gdy Zakaukazie zostało zajęte przez bolszewików, na mocy decyzji Stalina, Górski Karabach przyłączono do Azerbejdżanu. W 1923 roku na większości terytorium utworzono ormiański okręg autonomiczny, resztę zaś wcielono bezpośrednio do Azerskiej SRR. Od tego czasu gwałtownie zaczęła się zwiększać liczba ludności azerskiej, której głównym ośrodkiem stała się Szusza. 10 grudnia 1991 roku, władze Górskiego Karabachu przeprowadziły referendum, w którym przygniatająca większość mieszkańców opowiedziała się za niezależnością. Prezydentem Republiki został 40. letni nauczyciel Levon Ter-Petrossian. Azerska armia wkroczyła na teren Karabachu i przy wsparciu i użyciu sprzętu stacjonującej na tym terenie Armii Radzieckiej zdołała — w początkowym stadium działań zbrojnych — opanować znaczną część terytorium, jednak później została rzekomo wyparta przez słabo uzbrojonych powstańców ormiańskich. Taki najwidoczniej musiał nadejść z Moskwy rozkaz. 12 maja 1994 roku, gdy Ormianie kontrolowali już cały okręg autonomiczny i korytarz łączący go z Republiką Armenii oraz strefę bezpieczeństwa, podpisano zawieszenie broni. Obecnie Republika Górskiego Karabachu (NKR) jest de facto niepodległym państwem, posiadającym demokratycznie wybrany rząd, wolnorynkową gospodarkę i wszystkie niezbędne atrybuty suwerenności. Nie jest jednak uznawana przez żadne państwo na świecie, nawet przez Armenię, W Armenii trzeba wykupić wizę, żeby tu przyjechać. Republika cieszy się jednak życzliwością władz Armenii. Autor przewodnika przyznaje, że w wyniku wojny uciekło z Arcachu ponad 500 tysięcy Azerów, a z Armenii — dalsze 150 tysięcy. Do dziś widoczne są zniszczenia w Szuszy i Agdamie; na górskich łąkach pozostało też wiele pól minowych. Dawne tereny azerskie, korytarz pomiędzy Armenią i Karabachem oraz Iranem są wyludnione. Od 1997 roku prezydentem NKR jest Arkadij Gukasjan (powtórnie wybrany w 2002 roku). Flaga Górskiego Karabachu bazuje na fladze Armenii, jedyna różnica polega na dodanym białym szlaczku, mającym symbolizować, że jest to rejon oddzielony od Armenii. Czerwony kolor oznacza przelaną krew ormiańskich bohaterów za wolność i chrześcijaństwo. Błękit to kolor nieba. Pomarańczowy symbolizuje bogactwa naturalne i dobrobyt, a także przedsiębiorczą naturę Ormian. Stolicą Górskiego Karabachu jest Stepanakert. Miasto położone u podnóża Gór Karabaskich nad rzeką Karkar ma ponad 50 tysięcy mieszkańców. Założone zostało w okresie radzieckim, co widać wyraźnie w osiedlach — blokowiskach. Jeszcze pod koniec XVIII wieku były tu wioski: Baghin, Shen i Vararagn. Chan Szuszy wioski połączył w jedną i nazwał je Chankendi. (Khankendi — wioska Chana). W 1923 powstało miasto Stepanakert. Nazwano je, by uczcić pamięć przywódcy kaukaskich bolszewików (z 1917 roku) Stefana (Stiepana) Szaumiana Gieorgiewicza, z pochodzenia ormiańskiego żyda. Dominują post-sowieckie blokowiska. W sąsiedztwie parlamentu znajduje się Artsakh State Museum, w którym można obejrzeć stare monety, dioramę jaskini z czasów neolitycznych, zdjęcia kościołów i monastyrów, dywany, salę z portretami wysokich dowódców i polityków ZSRR pochodzących z Arcachu oraz ekspozycję, obrazują tragedie Ormian uciekających z Azerbejdżanu po masakrze w Sumqayit w lutym 1988 roku Wyjeżdżając ze Stepanakertu w kierunku Askeranu po lewej stronie na wzgórzu widzimy symbol Republiki — pomnik Papik Tatik. Zbudowany z tufu pomnik „babci i dziadka" niesie przesłanie „My jesteśmy górami". Jest to miejsce, gdzie młode małżeństwa i turyści koniecznie muszą sobie zrobić zdjęcie. Szusza (Shushi) znajduje się na płaskowyżu (1400 m n.p.m), 9 km od Stepanakertu, częściowo otoczone murami dawnej perskiej twierdzy (1724 roku), z widocznymi śladami zniszczeń wojennych. Przed wojną było to uzdrowisko, słynne z wód mineralnych narzan. Nie tak dawno Szusza liczyła 25 tysięcy mieszkańców (z przewagą Azerów), obecnie tylko nieco ponad 5 tysięcy. Założona w 1752 roku jako twierdza przez Chana Panah'a, była stolicą chanatu w latach 1755-1822. W 1805 roku wcielona do Imperium Rosyjskiego, a od 1923 — stolica rejonu szuszyńskiego Nagorno-Karabaskiego Okręgu Autonomicznego, włączonego do Azerbejdżańksiej SRR. Od 1986 roku w czasie wojny o Karabach, był tu ośrodek walki Azerów, którzy stąd ostrzeliwali położony niżej Stepanakert i okoliczne wioski. Zniszczona w 75% wskutek gwałtownych działań wojennych, zdobyta została przez Ormian 9 maja 1992 roku. W centrum odbudowana w 2000 roku katedra Ghazanchetsots (Katedra Chrystusa Zbawiciela — Surp Amenaprkich). Wzniesiona w latach 1868-87, z wieżami wysokimi na 52 m, biała, duża budowla z dzwonnicą przed wejściem. Katedra jest siedzibą biskupa Karabachu. Wyżej tzw. Kościół Zielony Kanach Zham (Jham) pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela, zbudowany przez rolników w 1864 roku i dlatego czasem zwany Karabaghtsots. W czasach radzieckich mieściła się tu pijalnia wód mineralnych. Wszystkie meczety zostały zniszczone podczas wojny. Przy wjeździe do miasta na postumencie jeden z czołgów, które je zdobywały.

Północny KARABACH to już teren wojskowy. Ze Stepanakertu jedzie się na północny wschód doliną rzeki Karkar do twierdzy Mayraberd i miasta Mayraberd (przedtem Askeran) 19 km od stolicy. Twierdza zbudowana przez Chana Panah'a w XVIII wieku posiada grube mury i wieże i rozciąga się na 1,5 kilometra. Miasto Askeran (3 tysiące mieszkańców) to stolica rejonu o tej samej nazwie. Jadąc dalej na północ do Agdam, widać z drogi spalone czołgi i pola minowe; Agdam leży na terenach azerskich okupowanych przez Ormian od 1994 roku. Miasto założone w 1741 roku położone u stóp Gór Karabaskich, przed wojną liczyło ponad 100 tysięcy mieszkańców. Obecnie to miasto — widmo. Jedynymi mieszkańcami są żołnierze i czasami obserwatorzy OSCE (Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie). Znajduje się tu minaret, na który prowadzą schody o 360 stopniach. Ze Stepanakertu na północ prowadzi nowa droga do Mardakert. W jej połowie, skręcając na zachód, dojedziemy doliną rzeki Khachenaget do klasztoru Gandzasar Monastery (zbudowany w latach 1216-38, konsekrowany 1240). Nazwa gandzasar oznacza po persku „wzgórze skarbów". Monastyr, zbudowany przez władcę prowincji Kkachen Hasan'a Dżalal’a, położony jest na wzgórzu nad wioską. Zgłoszony został na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Kościół Surp Hovhannes Mkrtich ( Św. Jana Chrzciciela) jest największy w kompleksie klasztornym. W centralnej części bębna pod kopułą podziwiać można pozostałości fresków. W przedsionku (gavit) płyty nagrobne biskupów i miejscowych możnowładców. Obecnie kompleks jest odrestaurowany po zniszczeniach wojennych (widoczny ślad po rakiecie w zewnętrznej północnej ścianie muru) i jest siedzibą arcybiskupa Arcachu. Przed klasztorem cmentarz ze starymi chaczkarami. Według proboszcza tutaj ma się znajdować relikwia głowy św. Jana Chrzciciela, przyniesiona bezpośrednio z Palestyny przez krzyżowców. Klasztor Gandzasar jest wzorcowym przykładem architektury ormiańskiej XIII w., prawie identyczne są klasztory w Armenii Hovhannavank i Harich. W wiosce Vank, u podnóża góry, na której znajduje się klasztor, Levon Hayrapetyan, który sfinansował jego odnowienie, ma swój zakład przetwórstwa drewna i ekscentryczny hotel w kształcie statku. Nie płaci się w nim za spanie. Opłaty są tylko za jedzenie. Przy hotelu basen i amfiteatr. W wiosce płot zrobiony z tablic rejestracyjnych po azerskich samochodach pozostałych po wojnie. Ruiny fortecy Tigranakert znajdują się 4 km na zachód od wioski Nor Maragha, pomiędzy Agdam i Martakert. Dalej na północ droga prowadzi do położonej w górze kościoła Vankasar z VII w. W pogodny dzień z jego wieży widać Baku. Martakert (Mardakert) (4,5 tysiąca mieszkańców), to najdalej na północ położone miasto Górskiego Karabachu i stolica prowincji o tej samej nazwie. Miejsce wielu ciężkich bitew. Zespół klasztorny Apostoła Elizeusza zbudowany został przez króla Vachagan'a Pobożnego, na miejscu śmierci jednego z pierwszych apostołów na Zakaukaziu już w drugiej połowie V w. Założenie klasztoru pochodzi z XIII w.; w jednej z kaplic pochowany jest król Vachagan Pobożny. Na północ od Martakert, po minięciu wioski Mataghis, dalej w górę rzeki Tartar, na brzegu kanionu — forteca Jraberd z VII w. Ma doskonałe połoenie obronne, z widokiem na pięknie położony 7 km dalej klasztor Yeritsmankants z XVII w. (Trzech Młodzieńców).

Na zachód od Martakert, droga mija zbiornik Sarsang na rzece Tartar i wchodzi w gęsty las. Po 65 km osiąga wioskę Dadivank, wojskowy punkt kontrolny (granica prowincji Martakert) i klasztor Dadivank (zwany także Khutavank „Na wzgórzu"). Klasztor położony jest na wysokości 1100 m n.p.m. i 75 m powyżej lustra rzeki Tartar, na brzegu jej kanionu. Piękne dzieło architektoniczne z dzwonnicą, chaczkarami, mnisimi celami i XIII-wiecznym kościołem Surp Dadi. Kościół, według legendy, jest poświęcony uczniowi apostoła Tadeusza Judy — św. Dadi. Klasztor założony w I w., w piśmiennictwie wzmiankowany jest w IX w. Centralnym punktem jest XIII-wieczna katedra. Freski na ścianach kościoła miała wykonać własnoręcznie księżniczka Arzu-Khatun, żona księcia Vakhtanga, która w XIII wieku wybudowała katedrę jako miejsce pochówku swojego męża i dzieci. Tutaj, pod posadzką przedsionku (gavit) jest pochowany książę Górnego Khachen. Karwachar (poprzednia nazwa — Kelbajar) to dziki i trudno dostępny górski rejon pomiędzy Armenią i Górskim Karabachem. Posiada szczyty ponad 3 tysiące m n.p.m. i rzeki płynące w głębokich kanionach. Przed wojną leżące tu wioski zamieszkiwane były przez muzułmańskich Kurdów. Rzekomo mieli oni zostać sprowadzeni w 1920 roku przez bolszewików. Zamierzano tu utworzyć radziecki Kurdystan. Jedynymi mieszkańcami są żołnierze, pszczelarze, drwale i niewielu rolników. Gruntowa droga, dostępna tylko dla samochodów terenowych, wiedzie przez przełęcz Sodk do kopalni złota w Zod i Vardenis koło jeziora Sewan. Główne miasto — Karvachar opustoszało w latach 90., tak jak i cała prowincja, kiedy muzułmanie uciekli do Azerbejdżanu.

See comments (6)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Witold Stanisław Michałowski Pisarz, podróżnik, niezależny publicysta, inżynier pracujący przez wiele lat w Kanadzie przy budowie rurociągów, b. doradca Sejmowej Komisji Gospodarki, b. Pełnomocnik Ministra Ochrony Środowiska ZNiL ds. Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpat Wschodnich; p.o. Prezes Polskiego Stowarzyszenia Budowniczych Rurociągów; członek Polskiego Komitetu FSNT NOT ds.Gospodarki Energetycznej; Redaktor Naczelny Kwartalnika "Rurociągi". Globtrotter wyróżniony (wraz z P. Malczewskim) w "Kolosach 2000" za dotarcie do kraju Urianchajskiego w środkowej Azji i powtórzenie trasy wyprawy Ossendowskiego. Warto też odnotować, że W.S.M. w roku 1959 na Politechnice Warszawskiej założył Koło Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli.   Biographical note  Number of texts in service: 49  Show other texts of this author  Newest author's article: Kaukaz w płomieniach