Plaga Justyniańska a upadek świata antycznego

Choroby stanowią ogromną część historii całej ludzkości. Towarzyszyły nam, bowiem krok w krok od zawsze. Ich grozę możemy poznawać w pełni od momentu, gdy człowiek wynalazł pierwsze sposoby zapisu życia codziennego. Plagi stanowiły stały motyw we wszystkich dziedzinach naszej kultury, a ochrona przed nimi była nieodłączną częścią każdej modlitwy i obrzędu, we wszystkich religiach ludzkich. Mało jest jednak wydarzeń na tyle wstrząsających, aby mogły przyczynić się do spowodowania, że większa części populacji ludzkiej zaczynała uważać owe wydarzenia za początek końca świata, a przynajmniej tego jaki był dotąd znany ludzkości.

Kilkakrotnie jednak mieliśmy do czynienia ze zjawiskami o takiej skali. Jednym z nich jest choroba znana w historii, jako Plaga Justyniańska, w latach 541-542. Chociaż przez dziesiątki lat naukowcy, historycy i archeologowie starali się odpowiedzieć na pytanie — czym była, jak się narodziła i wreszcie, jak poważne skutki przyniosła dla całej ludzkiej cywilizacji — to dopiero od bardzo niedawna, to jest od XXI wieku, jesteśmy w stanie prawie w pełni odpowiedzieć na wszystkie z postawionych pytań, a przynajmniej w sposób na tyle zadowalający, aby pozwolił nam wyciągnąć odpowiednie i daleko idących wniosków.

II. PRZYCZYNY WYBUCHU EPIDEMII

Niedługo po wstąpieniu na tron cesarski, plany Justyniana I Wielkiego w 527 roku obejmowały już daleko idące wizje ponownego odbicia i zjednoczenia w jednym ręku wszystkich ziem basenu morza śródziemnego. Zaraz po załatwieniu części spraw reform kościelnych, tytułowaniu się Basileusem i już po ostatecznym rozliczeniu się przy pomocy wybitnych dowódców (głównie w tym czasie Belizariusz) — z krwawym buntem 'Nika, oraz po ogłoszeniu Corpus Iulis Civilis — rozpoczął on (Justynian) realizację swoich właściwych planów. Rozbicie Wandalów w Afryce, rozpoczęcie wojny z Ostrogotami w Italii, zajęcie Betyki, rozbudowa Konstantynopola i wojna z dynastią Sasanidzką zakończona podpisaniem korzystnego pokoju — wszystko to rozpoczęło się rokiem 534. Władca szykujący się do odbudowy jedności i wielkości Cesarstwa Rzymskiego nie mógł jednak wtedy przypuszczać, że początek grzebania tych planów będzie miał miejsce już w półtora roku później.

W roku 536 i 537 zaczyna się jedno z najbardziej zagadkowych i niewyjaśnionych w pełni dotąd zjawisk, które będzie trwać do roku 539, a nawet 541, przynajmniej w niektórych miejscach globu ziemskiego. Chwilowe i nagłe ochłodzenie się klimatu całej ziemi, począwszy od roku 536 jest dzisiaj faktem niezaprzeczalnym, potwierdzonych badaniami dendrochronologicznymi Mike’a Baillie, zarówno w materiale drzewnym pochodzącym z terenu Europy jak i obu Ameryk; jak i metodą badania osadów w lodowcach (zarówno Antarktydy jak i Grenlandii) ^{[ 1 ]}; oraz w oparciu o osady skalne w Azji Zachodniej. Poza tym dysponujemy rocznikami z irlandzkiego klasztoru w Ulsterze.

Wydarzenia te splecione są również z upadkiem wielu wyżej położonych cywilizacji górskich w Andach co sprawdziliśmy archeologicznie. Dodatkowe kilka wzmianek znajdziemy również w rozlicznych źródłach historiografii chińskiej. Dla nas jednak najużyteczniejszym pozostaje relacja Prokopiusza z Cezarei i Zachariasza z Mytilene z roku 536 roku. ^{[ 2 ]} Współczesna nauka jest niejednoznaczna, jeżeli chodzi o przyczyny dojścia do tego największego ochłodzenia klimatu w ostatnich 2 tysiącach lat, właśnie w okresie 536-539/541. Najbardziej prawdopodobne wydaje się wyjaśnienie implikujące wybuch wulkanu Krakatoa ^{[ 3 ]}, lub wybuch Ilopango Caldera w dzisiejszym Salvadorze. ^{[ 4 ]} Wiemy, iż te wypadki same w sobie dość dotkliwe (wywołały trzęsienia ziemi o których pisze przywoływany przeze mnie później Kasiodor, jak i Ewagriusz Scholastyk) nie były jeszcze apogeum tego, co czekało na populację Cesarstwa, Persji i Afryki, oraz reszty Europy w nadchodzących latach.

III. RODZAJ PLAGI I JEJ CHARAKTERYSTYKA, A INNE EPIDEMIE

W literaturze historycznej i naukowej funkcjonuje przekonanie, że wybuch epidemii Justyniańskiej nie ma większych powiązań z powyżej poruszonym zagadnieniem występowania przedłużającej się suszy, ochłodzenia powietrza i głodu w latach 536-541, czyli bezpośrednio poprzedzających samą epidemię. Przynajmniej wszelkie prace, które dotąd powstawały (id est do końca ubiegłego milenium) zdawały się nie popierać, lub umyślnie deprecjonować znaczenie osłabienia populacji klęską klimatyczną na zaistnienie samej plagi. Było to spowodowane wieloma czynnikami. Jednym z nich był fakt, iż wciąż nie dysponowaliśmy pewnością, co do nie tylko źródła pochodzenia samej zarazy, ale nawet jej charakteru (czy była na tle wirusologicznym, czy bakteryjnym, oraz jaki był jej główny środek rozprzestrzeniania się).

Po badaniach archeologicznych i badaniach kwasu deoksyrybonukleinowego w zębach trzonowych kilku ciał z terenu dzisiejszej Bułgarii (w badaniach radiodatowania metodą węgla C14 ustalono, iż ciała ponad wszelką wątpliwość pochodzą z lat 40 VI wieku naszej ery) David Wagner i in. w 2014 roku ogłosili w żurnalu wirusologicznym The Lancet Infectious Diseases, ^{[ 5 ]} iż niemal ze stu procentowym prawdopodobieństwem można przyjąć (kilkakrotnie testowano ponownie badania na innych szczątkach pochodzących z tego samego okresu), iż 'Plaga Justyniańska' w latach 541-542 (pierwszy wybuch) to Yersinia pestis - czyli ta sama, która była odpowiedzialna za plagę Dżumy z lat 1348-1352, oraz za trzecią wielką epidemię dżumy w wieku XIX na terenie Chin i przez krótki okres endemicznie również w zachodnich Stanach Zjednoczonych. Z dużym prawdopodobieństwem jest to, więc także i ta sama plaga, która powtarzała swoje wybuchy i powroty aż do roku 750 naszej ery. Oczywiście — co jak wykażę — nie była ona jedyną chorobą paraliżującą podstawy ekonomii i kultury antycznej na terenie wschodniego Cesarstwa i całości basenu morza śródziemnego. Podczas, gdy ta choroba miała pierwszeństwo pod względem ilości ofiar, to jednak do upadku państwa Sassanidów, oraz ponownego spadku ludności na dzisiejszym bliskim wschodzie przyczyniły się również inne rodzaje chorób, w tym zaraza z Emmaus/Amwas.

IV. POWODY UZNANIA EPIDEMII ZA ZNACZĄCĄ WE WSPÓŁCZESNEJ HISTORIOGRAFII

Jak już uprzednio poinformowałem, podejście do sprawy klimatycznej z 536 roku, jako podstawowej przyczyny wybuchu epidemii w pięć lat później, zaczęło się zmieniać wraz z postępującymi badaniami. Sprawa jednak dalej pozostaje sporna i utrwalone poglądy cały czas przeważają. Brytyjski archeolog Ken Dark zupełnie dyskwalifikuje tę teorię, jako zbyt rozrzuconą w czasie. Dotąd jedynie semi-historycy, czy ci szukający rozgłosu, publikowali teorie przemawiające za ustaleniem upadku starożytności wraz z jej systemem ekonomii opartej na wykorzystaniu niewolnictwa i wymianie wewnątrz obszaru basenu morza śródziemnego, oraz wykształceniu łacińskim - właśnie rozpoczynając ją w 536 roku, a kończąc gdzieś rozmywająco w drugiej połowie VII wieku naszej ery. Pierwszym w sumie poważniejszym historykiem, który zajął taką pozycję był chyba David Key i jego książka z 2000 roku Catastrophe: An Investigation into the Origins of Modern Civilization. Jednak została ona uznana za zbyt radykalną. Zaraz jednak pojawiły się publikacje takie jak Climate Change and the Course of Global History: A Rough Journey John'a L. Brooke’a, czy Williama Rosen'a Justinian's Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe z 2007 roku. Wszystkie one zakładały, że cała ekonomia oparta jeszcze na zasadach rzymskich, w tym sensie — łacińskich, oraz oparta na wykorzystaniu potencjału miasta, ale i latyfundiów (charakterystyczne dla późnego Zachodniego Cesarstwa) do produkcji — cały czas opartej głównie (nieomal jedynie) na pracy niewolników! — istniała długo po roku 476.

[ 2 ] '[...] And it came about during this year, that a most dread portent took place. For the sun gave forth its light without brightness, like the moon, during this whole year, and it seemed exceedingly like the sun in eclipse, for the beams it shed were not clear nor such as it is accustomed to shed. And from the time when this thing happened men were free neither from war nor pestilence, nor any other thing leading to death. And it was the time when Justinian was in the tenth year of his reign[...].', Procopius, History of the Wars, Secret History, and Buildings., translated by Averil Cameron, Washington Square Press, New York 1967, page 329.
'[...]And the earth with all that is upon it quaked; and the sun began to be darkened by day and the moon by night, while the ocean was tumultuous with spray from the 24th of March in this year till the 24th of June in the following year fifteen[...].'; '[...]...in the year four, on the first Sabbath, which is the Sabbath before the feast of unleavened bread, the heavens above us were covered with stormy clouds, brought by the east winds, and instead of the usual rain and moistening water dropped upon the earth a powder composed of ashes and dust by the commandment of God.[...].' Zachariah of Mitylene ,The Syriac Chronicle Known As That of Zachariah of Mitylene., Translated by F. J. Hamilton, London 1899, Book 9, Chapter 19, page 296.

[ 5 ] Pierwsza publikacja już w 2004: Girard, J.M.*, Wagner, D.M.*, A.J.Vogler, C. Keys, C.J. Allender, L.C. Drickamer, and P. Keim. 2004. Differentialplague transmission dynamics determine Yersinia pestis population genetic structure at local, regional, and global scales. Proceedings of the National Academy of Sciences of the U.S.A. 101:8408-8413. Potwierdzenie w badaniach archeologicznych roku 2014: Yersinia pestis and the Plague of Justinian 541-543 AD: a genomic analysis — Volume 14, No. 4, p319-326, April 2014. Oraz badania z roku 2013: Harbeck M, Seifert L, Hänsch S, Wagner DM, Birdsell D, et al. (2013) Yersinia pestis DNA from Skeletal Remains from the 6th Century AD Reveals Insights into Justinianic Plague PLoS Pathog 9 (5): e1003349. doi:10.1371/journal.ppat.1003349.

Przyczyny, przebieg, rola i skala zniszczeń Plagi Justyniańskiej, a upadek świata antycznego i rozkład Cesarstwa Rzymskiego w drodze do Bizancjum

I. Słowa Wstępu

II. PRZYCZYNY WYBUCHU EPIDEMII

III. RODZAJ PLAGI I JEJ CHARAKTERYSTYKA, A INNE EPIDEMIE

IV. POWODY UZNANIA EPIDEMII ZA ZNACZĄCĄ WE WSPÓŁCZESNEJ HISTORIOGRAFII