6. Ustawa o systemie upoważniła MEN do określenia warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołachpublicznych. Rozporządzenie MEN rozszerzyło zakres upoważnienia ustawowego na określenie przedmiotu zastępującego naukę religii. Zarzut RPO o przekroczeniu upoważnienia zawartego w art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oświaty TK odrzucił, uznając, że MEN ma prawo wynikające z innych przepisów ustawy do określenia przedmiotów nauczanych w szkole. Przeprowadził przy tym karkołomny wywód, że nauka etyki została wprowadzona po to, aby zachować prawo do milczenia, gdyż ocena z religii czy etyki na świadectwie uniemożliwia postronnemu obserwatorowi uzyskanie informacji czy uczeń jest wierzący czy niewierzący. Trybunał przyjął także interpretację § 1 rozporządzenia, przewidującą możliwość uczęszczania ucznia zarówno na naukę religii, jak i etyki, co ma rozwiać obawy Rzecznika o podziale uczniów na wierzących i niewierzących. Sędziowie Trybunału zapomnieli jednak zapytać Ministra na rozprawie, czy jest to możliwe fizycznie. Taka interpretacja zakłada, że nauka religii i etyki nie kolidują czasowo oraz że etyka jest wykładana przez 8 lat po 2 godziny tygodniowo w szkole podstawowej i przez 4 lata po 2 godziny tygodniowo w szkole średniej.

Sposób rozumowania TK musi zostać zakwestionowany, jako niemożliwy do pogodzenia z konstytucyjną zasadą wolności sumienia i wyznania. Z zasady tej wynika bowiem bezsporne prawo rodziców lub uczniów do określenia kierunku edukacji religijnej czy światopoglądowej. Uczniowie mogą uczęszczać lub nie uczęszczać na naukę religii w szkole. O treści nauczania religii decydują władze właściwych Kościołów i związków wyznaniowych ale — w myśl rozporządzenia — o treści tego, czego mają się uczyć uczniowie, którzy nie uczęszczają na naukę religii, ma decydować w imieniu państwa MEN. Kto jednak przyznał takie prawo MEN? Przecież jest to konstytucyjne prawo rodziców względnie uczniów. To samo pytanie można postawić przedstawicielom Kościołów podpisanych pod rozporządzeniem MEN. W jakim dysonansie pozostaje ich postępowanie do znanego stwierdzenia ariańskiego Katechizmu Rakowskiego z 1605 r.: „nie dano nam żadnej władzy, żadnego panowania nad sumieniem bliźniego" (wszelkie pogrubienia pochodzą ode mnie — przyp. Mariusz Agnosiewicz).

Nie ulega wątpliwości, że MEN przekroczył przyznane mu upoważnienie, a TK to przekroczenie zaakceptował. Wbrew stanowisku Trybunału nauka etyki, nawet dobrowolna, która ma stanowić równoważnik nauki religii, nie może być traktowana jak każdy inny przedmiot nauczany w szkole. Etyka musi być bowiem rozpatrywana i oceniana z punktu widzenia wolności sumienia i wyznania a nie wolności nauczania. Z wolności nauczania wynika prawo państwa, jako podmiotu realizującego tę wolność w imieniu społeczeństwa, do określania programu nauczania w szkole publicznej. MEN mógł wprowadzić naukę etyki jako przedmiot obowiązkowy lub etykę religijną i świecką do wyboru uczniów. Nie może ona być jednak nigdy przedmiotem zastępującym religię. Przecież gdyby wprowadzono zamiast religii etykę dla uczniów wierzących, spotkałoby to się z protestem Kościołów, a odwrotnie, gdy uznaje się etykę za religię dla uczniów niewierzących, to ci mają to potulnie aprobować. Uprawnienie, jakie Trybunał przyznał MEN, jest pozostałością myślenia totalitarnego, według którego państwo ma prawo określać sposób korzystania przez jednostkę z wolności sumienia i wyznania.

7. Niezrozumiałe jest stanowisko zajęte przez TK w kwestii prawa do milczenia względnie tajemnicy wyznania. Trybunał zakwestionował § 3 ust. 3 rozporządzenia MEN, przewidujący składanie oświadczeń o pobieraniu nauki religii poza szkołą lub o świadomej rezygnacji z jej pobierania, ale nie powołał się na przepis ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, lecz na art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oświaty. Uznał natomiast za zgodne z obowiązującym ustawodawstwem, a więc i prawem do milczenia, żądanie przez szkołę deklaracji pozytywnych w sprawie nauczania religii oraz umieszczanie na świadectwie szkolnym ocen z religii. Zresztą podstawę prawną umieszczania ocen na świadectwie widzi Trybunał w przepisie ustawy o systemie oświaty, nakładającym na szkołę obowiązek organizowania nauki religii. TK nie ustosunkował się do zarzutu Rzecznika, że to postępowanie narusza prawo do milczenia. Aby osłabić wymowę tego zarzutu stwierdził, że na świadectwie szkolnym nie zaznacza się z jakiej religii uczeń pobierał naukę, a ponadto, że może otrzymać ocenę łączną z religii i etyki.

Trudno jest podzielić argumenty TK, a właściwie ich brak, uzasadniające zgodność postanowień rozporządzenia MEN z prawem do milczenia. Nie można zgodzić się z rozumowaniem Trybunału, że skoro szkoła organizuje nauczanie religii, to musi żądać deklaracji od rodziców, dokumentować nauczanie i umieszczać oceny na świadectwie szkolnym. Przecież szkoła organizuje nauczanie religii na zlecenie Kościołów. Nie decyduje ani o treści, ani o formie nauczania. Nauczanie religii ma swe unormowanie prawne w wolności sumienia i wyznania, a nie w wolności nauczania i dlatego musi pozostawać w zgodzie z przepisami ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a więc respektować także prawo do milczenia, zagwarantowane w art. 2 ust. 5 tej ustawy. A prawo do milczenia zabrania państwu, jego organom i instytucjom, żądania od kogokolwiek informacji o przekonaniach religijnych i umieszczania takich informacji w dokumentach i rejestrach publicznych. Dlatego naruszeniem tego prawa jest żądanie przez szkołę publiczną deklaracji od rodziców lub uczniów. Prawo to mogłaby zmienić lub ograniczyć jedynie ustawa. Natomiast ustawa o systemie oświaty mówi jedynie, że szkoła organizuje nauczanie religii na życzenie rodziców lub uczniów i nic wskazuje adresata tych deklaracji. Z podkreślania faktu, że nauczanie religii jest wewnętrzną sprawą można wyprowadzić wniosek, że takie deklaracje powinny być składane władzom kościelnym, a nie państwowym oraz, że cała dokumentacja nauczania, łącznie z wydawaniem świadectw z religii należeć powinna do kompetencji organów kościelnych. Zachowane byłoby wówczas prawo do milczenia.

Warto tu nadmienić, że prawo do milczenia wprowadzone zostało do ustawodawstwa polskiego dopiero w 1989 r. Nie było ono znane wcześniej, nie spotykano go również w opracowaniach z zakresu prawa konstytucyjnego. Stąd tyle nieporozumień i opacznych interpretacji tego pojęcia. A przecież prawo do milczenia jest nie tylko podstawowym uprawnieniem jednostki wynikających z wolności sumienia i wyznania, ale również istotną przesłanką równouprawnienia obywateli. Wyznanie czy światopogląd jednostki pozostaje poza zainteresowaniem władz państwowych. Nie jest ona tym samym narażona na możliwość dyskryminacji czy nietolerancji.

8. Rzecznik postawił zarzut dotyczący całego § 9 rozporządzenia MEN. Uznał, że nie ma on umocowania w ustawie o systemie oświaty oraz narusza zasadę neutralności państwa i zasadę rozdziału a dodatkowo także prawo do milczenia. Trybunał odrzucił ten zarzut. Uznał, że § 9 jest zgodny z neutralnością państwa i zasadą rozdziału oraz nie narusza prawa do milczenia. Z własnej inicjatywy natomiast zakwestionował zgodność ust. 4 tego paragrafu, mówiącego o umieszczaniu na świadectwie szkolnym stopnia z religii (etyki) pobieranej poza szkolą, na podstawie świadectwa przekazanego przez katechetę lub nauczyciela etyki, z postanowieniem art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oświaty. TK uznał, że ustawa ta nie przyznała MEN uprawnienia do rejestracji wyników nauczania religii prowadzonego poza szkołą. Dodał w uzasadnieniu, że ust. 4 nie ma uzasadnienia w jakiejkolwiek innej ustawie oraz, że ma to stanowić zabezpieczenie przed domysłami na temat wyznania ucznia. Brak bowiem oceny z religii na świadectwie szkolnym nie musi dowodzić, że uczeń nie uczęszczał na lekcje religii.

Zakwestionowanie przez Trybunał Konstytucyjny legalności § 9 ust. 4 nabrało wydźwięku rzutującego na wiele aspektów realizacji wolności religijnej w Polsce, nie w pełni uzmysławianych sobie przez sędziów TK.

1) Naruszyło to konstytucyjną zasadę równouprawnienia wyznań, pozbawiając praktycznie wszystkie — poza katolickim i jedynie na niektórych obszarach białostocczyzny prawosławnym — wyznania uprawnienia do umieszczania stopnia z nauki religii na świadectwach wydawanych przez szkoły publiczne.

2) Naruszyło także konstytucyjną zasadę równouprawnienia obywateli bez względu na wyznanie, przez dyskryminowanie dzieci mniejszości wyznaniowych, które zostały pozbawione prawa (posiadanego przez dzieci katolickie i w części prawosławne) do umieszczania ocen z religii na świadectwie szkolnym. Orzeczenie Trybunału jest ponadto sprzeczne z art. 2 Deklaracji ONZ z 21 XI 1981 o eliminowaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religii lub przekonań oraz art. 6 ust. 1 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, który zabrania dyskryminowania lub uprzywilejowywania kogokolwiek z powodu religii.

3) Jakie znaczenie ma w tej sytuacji zapewnienie Trybunału, że na świadectwie szkolnym będzie figurowała tylko religia bez przymiotnika, wskazującego na konkretną religię, skoro w szkole publicznej nauczana będzie tylko religia katolicka (częściowo prawosławna). Każda osoba postronna, czytając świadectwo szkolne, będzie wiedziała, że jest to wyłącznie ocena z religii katolickiej (niekiedy prawosławnej).

4) W świetle orzeczenia TK dyskryminującego dzieci mniejszości wyznaniowych w pełni uzasadnione jest występowanie ich rodziców do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka ze skargą. Decyzja Trybunału jest bowiem ostateczna i nie może zostać zmieniona.

9. Trudno podzielić argumenty TK, że opłacanie nauczycieli religii przez państwo nie jest subwencjonowaniem Kościołów, ale wynagrodzeniem za pracę. Istotny jest tu cel dotacji. I dlatego rację ma RPO, twierdząc, że skoro nauczanie religii jest wewnętrzną sprawą Kościołów, do której państwo się nie wtrąca, to jest to funkcja religijna. Ustawa o systemie oświaty nałożyła na szkolę publiczną obowiązek organizowania nauki religii, ale nie mówi nic o jej opłacaniu. W Sejmie żaden poseł podczas dyskusji o tym nie wspominał. Nie były też podejmowane próby zmiany art. 10 ust. 2 ustawy o gwarancjach sumienia i wyznania który uzależnia subwencjonowanie Kościołów na cele religijne od formy ustawy. Powołanie się Trybunału na ustawę budżetową i wydatki osobowe MEN miałoby znaczenie, gdyby wynagrodzenie nauczycieli religii było tam wyodrębnione.

Rację ma RPO twierdząc, że opłacanie nauki religii narusza zasadę równouprawnienia obywateli. Jest to naruszenie wolności sumienia i wyznania podatników niewierzących, także z ich podatków ma być bowiem opłacane nauczanie religii. Jakie to wartości czy przestanki moralne każą demokratycznemu ustawodawcy obciążać kosztami nauczania religii obywateli niewierzących, a Trybunałowi to akceptować? Z uzasadnienia Trybunału wynika, że niewierzący nie poniosą uszczerbku finansowego, bo przecież ich dzieci będą obierać nauk etyki, ale przecież nie przez cały okres nauczania, gdy jej nie wybiorą?

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Sytuacja prawna szkolnego nauczania religii Wprowadzenie religii do szkół: Glosa do OTK'91

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word