1. Rys historyczny

Do czasu przemian polityczno — ustrojowych zapoczątkowanych porozumieniami „okrągłego stołu" z 1989r. wolność sumienia i religii gwarantowała Konstytucja PRL z 1952 r. a także Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i wyznania ^{[ 1 ]}. W zakresie wolności religii oznaczać to miało m.in. uprawnienie jednostki do indywidualnego bądź zbiorowego manifestowania swoich poglądów i przekonań religijnych, w tym ich propagowania oraz prawo do tworzenia związków wyznaniowych wraz z prowadzeniem przez nie różnorodnej działalności związanej z zaspokajaniem potrzeb religijnych członków ^{[ 2 ]}. Użyte sformułowania przepisów powyższych aktów prawnych konstytuowały jednocześnie formalną zasadę rozdziału między państwem i kościołem.

W praktyce wolność religii w okresie PRL podlegała licznym ograniczeniom ^{[ 3 ]}. Polegały one m.in. na dyskryminacji osób wierzących pozbawieniem ich możności zajmowania kierowniczych stanowisk w życiu publicznym, na zwalnianiu nauczycieli z pracy w szkole za spełnianie praktyk religijnych, czy też niedopuszczaniu do udziału w zgromadzeniach religijnych poprzez zakazy odbywania pielgrzymek i procesji oraz budowy nowych świątyń ^{[ 4 ]}. Ograniczeniom podlegało też prawo jednostki do tworzenia własnych organizacji o charakterze wyznaniowym. Jednocześnie państwo komunistyczne ingerowało nie tylko w ich działalność organizacyjną, ale także w inne przejawy ich aktywności, zaś laicki charakter państwa oznaczał w rzeczywistości „ateizację społeczeństwa przy użyciu instytucji i funduszy państwowych a zwłaszcza szkół i środków masowego przekazu zmonopolizowanych przez państwo". ^{[ 5 ]} Uzupełnieniem polityki państwa w tym zakresie było jednocześnie stosowanie przepisów karnych m.in. za złamanie wymogów cenzury i debitu nałożonych na publikację wydawnictw religijnych. Całokształt działalności państwa w tej sferze nadawał w związku z tym przepisom konstytucyjnym charakter fasadowy, obliczony na użytek propagandy zewnętrznej.

Wydarzenia roku 1989 doprowadziły do zasadniczej zmiany sytuacji. Wprowadzenie zasady demokratycznego państwa prawnego nie pozostało bowiem bez wpływu na realizację utrzymanych w mocy przepisów Konstytucji określających zasady ustawodawstwa wyznaniowego ^{[ 6 ]}. Wyrazem zmian stało się uchwalenie 17 maja 1989 r. ustaw wyznaniowych, które przyjęły liberalną interpretację zasad Konstytucji. Linia ta kontynuowana była także w latach następnych, przy czym pojawiły się także tendencje do wprowadzania elementów wyznaniowości państwa ^{[ 7 ]}.

Wzmocnieniu gwarancji wolności sumienia i wyznania służyło także ratyfikowanie przez Polskę w dniu 2 października 1992 r. Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. ^{[ 8 ]}. Znaczenia tej Konwencji nie można przecenić. Wynika to z faktu, iż określony w niej katalog praw człowieka wywiera bezpośredni wpływ na treść stanowionych przepisów prawa, przy jednoczesnym zapewnieniu ofiarom naruszeń tych praw ^{[ 9 ]} przez władze państwowe, możności wniesienia skargi do organów strasburskich.

Zapisane w art. 9 Konwencji prawo do wolności religijnej ^{[ 10 ]} zaliczone zostało przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości do wiodących zasad prawnych, zaś zgodnie wykładnią Trybunału państwa zobowiązane są do pozytywnej ochrony wolności religijnej, tzn. tworzenia przez instytucje publiczne odpowiednich warunków umożliwiających zaspokajanie potrzeb religijnych. ^{[ 11 ]} Z drugiej strony wolność religijna zagwarantowana w tym artykule może zostać naruszona nawet w sposób niezamierzony, gdy prawodawca nie przewidział skutków swojej decyzji godzącej w zasady jakiegoś wyznania ^{[ 12 ]}.

Do wolność myśli, sumienia i religii odnosi się bezpośrednio art. 18 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych z 1966 r. ^{[ 13 ]}. Uzupełnienie Paktów Praw Człowieka, mimo braku wiążącego państwa charakteru prawnego stanowi uchwalona 25 listopada 1981r. przez Zgromadzenie Ogólne NZ Deklaracja o eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniu. Jest ona też obowiązującą wytyczną dla organów ONZ i innych organizacji międzynarodowych należących do systemu ONZ. ^{[ 14 ]}

Nowy etap w rozwoju stosunków wyznaniowych w Polsce otworzyło uchwalenie w dniu 2 kwietnia 1997 r. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. ^{[ 15 ]} Potwierdza ona w preambule równość w prawach i powinnościach wszystkich obywateli Rzeczypospolitej, w tym także w zakresie wolności sumienia i religii.

2. Stosunki pomiędzy kościołami i innymi związkami wyznaniowymi a organami państwowymi

Podstawy stosunków pomiędzy kościołami i innymi związkami wyznaniowymi a organami państwowymi określone zostały w art. 25 rozdziału pierwszego zatytułowanego: „Rzeczpospolita". Wprowadza on zasady: równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych; zachowania bezstronności władz publicznych w RP w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych przy zapewnieniu przez władze publiczne swobody ich wyrażania; kształtowania stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego; określania stosunków między Rzeczpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi w drodze ustaw uchwalanych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami. Konstytucja przewiduje także szczególny sposób określenia stosunków pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Kościołem Katolickim w umowie międzynarodowej zawartej ze Stolicą Apostolską i ustawach.

Zawarte w tym artykule przepisy tworzą jednocześnie gwarancje swobody wypełniania funkcji religijnych przez kościoły i związki wyznaniowe.

W art. 25 ust. 1 wyrażona została zasada równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych. W praktyce zasada ta nakłada na państwo wymóg równego traktowania tych podmiotów, tj. uposażanie ich jednakowymi uprawnieniami i obciążanie ich identycznymi obowiązkami. Zasada równouprawnienia obejmuje wszystkie kościoły i związki wyznaniowe, niezależnie od formy uregulowania ich sytuacji prawnej. Za sprzeczne z zasadą równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych należy uznać różnicowanie ich sytuacji prawnej w zależności od kryterium historycznego bądź ilościowego. ^{[ 16 ]}

Zasadę równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych uzupełnia obowiązek zachowania przez władze publiczne w Rzeczypospolitej bezstronności w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych (art. 25 ust. 2). Oznacza to m.in.:

— zakaz posługiwania się przez państwo kryteriami religijnymi czy też ateistycznymi przy określaniu i realizowaniu swoich zadań,

— odrzucenie faworyzowania, dyskryminacji czy też wskazywania jakiejkolwiek religii, światopoglądu czy filozofii,

— zakaz faworyzowania bądź dyskryminowania kogokolwiek z powodów religijnych czy też światopoglądowych przy obsadzie urzędów państwowych,

— nie narzucanie religii, światopoglądu, filozofii obywatelom, urzędnikom, szkołom itd.

— bezstronność funkcjonariuszy publicznych przy wykonywaniu funkcji urzędowych.

Bezstronność państwa oznacza także konieczność oparcia się przy tworzeniu prawa na wartościach moralnych wspólnych dla obywateli wyznających różne religie i kierujących się różnymi światopoglądami. Bezstronność państwa nie musi oznaczać bezgranicznej akceptacji dla wszystkich religii, światopoglądów czy też filozofii, przy czym wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Formuła ta nawiązuje do treści art. 18 ust. 3 Międzynarodowego paktu praw politycznych i obywatelskich z 1966 r. ^{[ 17 ]}

Przepis art. 25 ust. 2 zobowiązuje jednocześnie władze publiczne do zapewnienia odpowiednich warunków umożliwiających swobodę wyrażania przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych w życiu publicznym.

Art. 25 ust. 3 podnosi do rangi konstytucyjnej zasadę takiego kształtowania stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi by zachowana została ich wzajemna niezależność w swoim zakresie oraz poszanowanie ich autonomii. Oznacza to jednocześnie oddzielenie kościołów i związków wyznaniowych od państwa. Przyjęcie zasady niezależności i autonomii nie oznacza jednakże stworzenia „muru separacji" pomiędzy tymi podmiotami. Wynika to z konieczności uwzględniania przy określaniu stosunków możliwości ich współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. W tym przypadku współdziałanie powinno mieć dla kościołów i związków wyznaniowych dobrowolny charakter w celu uniknięcia ewentualnych nadużyć ze strony państwa.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wolność sumienia i wyznania Regulacje prawne stosunków wyznaniowych w Polsce wobec standardów UE

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word