Konkordat, akcentując wyłączną wolę rodziców do decydowania o pobieraniu nauki religii przez ich dzieci w szkołach ponadpodstawowych, odbiera dzieciom katolickim prawo do samodzielnego decydowania w tych sprawach, przyznane im przez ustawę o systemie oświaty z 1991 r. Natomiast młodzież niekatolicka szkół ponadpodstawowych te uprawnienia nadal zachowa, co spowoduje naruszenie zasady równouprawnienia dzieci, chyba że władze państwowe zdecydują się odebrać te uprawnienia młodzieży niekatolickiej.

Naruszenie zasady równouprawnienia uczniów przy realizacji nauki religii w szkołach publicznych występuje już obecnie, a jej podstawą jest błędna interpretacja przepisów ustawy o systemie oświaty, które zresztą powtarza konkordat. Aby zasada równouprawnienia mogła być przestrzegana, każde dziecko powinno mieć zapewnione prawo do pobierania nauki religii w szkole. Jest jednak inaczej. Ministerstwo Edukacji Narodowej przyjęło w przepisach wykonawczych do ustawy normę 7 dzieci, którą w praktyce wypełniają tylko katolicy, a jedynie niekiedy prawosławni i protestanci. Pozostałe uczęszczają na naukę religii poza szkołą czyli nadal w punktach katechetycznych.

B. Konsekwencją rozdziału kościoła i państwa jest niezależność wydawanego przez obydwa podmioty prawa. Ten stan rzeczy aprobowało istniejące dotąd w Polsce państwo świeckie. Rozwiązanie proponowane przez art. 10 narusza zasadę niezależności obydwu porządków prawnych przez:
1) przekazanie duchownym funkcji urzędników stanu cywilnego,
2) brak skutecznej kontroli istnienia przeszkód do zawarcia małżeństwa cywilnego przed ślubem kościelnym,
3) uznanie, że małżeństwo kanoniczne wywołuje skutki prawne w prawie cywilnym niezależnie od woli nupturientów,
4) przyznanie oświadczeniu woli nupturientów, dotyczącym zawarcia małżeństwa cywilnego wyłącznie charakteru deklaratoryjnego,
5) rezygnację ze sporządzania aktu zawarcia małżeństwa cywilnego.

W konsekwencji przyjętych rozwiązań konkordat nadaje moc obowiązującą w państwowym porządku prawnym czynnościom dokonanym według przepisów prawa kanonicznego. Wbrew postanowieniom art. 1 konkordatu, przepis art. 10 nie zapewnia państwu niezależności przy realizacji zadań, wynikających ze świeckiego prawa małżeńskiego.

C. Konkordat nie określa wzajemnych relacji między prawem państwowym i kanonicznym. Nie ma w nim, jak np. w konkordacie niemieckim, generalnej klauzuli, stwierdzającej że Kościół Katolicki działa w granicach ogólnie obowiązujących ustaw. Usunięcie przez Sejm w 1991 r. z art. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego stwierdzenia, że działa on w konstytucyjnych ramach ustrojowych RP, podważa powoływane często w dyskusjach przez zwolenników ratyfikacji domniemanie, że tak jest w rzeczywistości. Przeczą temu domniemaniu także przepisy konkordatu. Przyjmuje on bowiem zasadę szczegółowego wyliczania sytuacji, w których mają zastosowanie przepisy prawa państwowego, co uzasadnia domniemanie, że w pozostałych sprawach prawo to nie obowiązuje Kościoła Katolickiego. Tak jest np. przy cmentarzach, gdzie przepisy państwowe znajdują zastosowanie przy budowie i rozbudowie cmentarzy (art. 24) i wywłaszczaniu gruntów cmentarnych, o ile zresztą prawo polskie w tym zakresie jest zgodne ze standardami międzynarodowymi (art. 8). A skoro państwo w tym artykule gwarantuje cmentarzom katolickim nienaruszalność, to tym samym wykluczona jest możliwość zastosowania prawa państwowego do zarządzania tymi cmentarzami. Taką interpretację potwierdza jeden z negocjatorów konkordatu ze strony Stolicy Apostolskiej ks. prof. Wojciech Góralski. Stwierdza on, że cmentarze katolickie są wyłączone spod jurysdykcji państwa i podlegają wyłącznie jurysdykcji kościelnej. ^{[ 1 ]} Tak sformułowana treść przepisów art. 8 i 24 konkordatu pozbawi niekatolików prawa do pochówku, którego gwarantem są przecież władze państwowe.

Propozycje możliwych rozwiązań

Proponowane nowelizacje względnie tzw. ustawy okołokonkordatowe, wbrew opinii zawartej w sprawozdaniu Komisji Nadzwyczajnej Sejmu do spraw ratyfikacji konkordatu z 1995 r. nie usuną wątpliwości dotyczących interpretacji niektórych przepisów konkordatu. Jest to niemożliwe z tego względu, że przepisy konkordatu nie mogą być zmienione przez ustawy. Nie rozwiąże tej kwestii również deklaracja wspólna Rządu RP i Episkopatu Polski, ponieważ Episkopat nie był stroną zawierającą konkordat. Pozostaje jedynie droga dołączenia do konkordatu protokołu uzupełniającego, wynegocjowanego przez strony, które podpisały konkordat. Taki protokół został dołączony do konkordatu włoskiego z 1984 r. i obecny papież Jan Paweł II go akceptował. Deklaracja jednostronna rządu polskiego, którą zaprojektował watykański Sekretariat Stanu 3 kwietnia 1996 r. nie może mieć żadnego waloru prawnego.

Protokół uzupełniający, wynegocjowany i podpisany przez Polskę i Stolicę Apostolską wyjaśniłby w sposób wiążący obie strony, jeżeli nie wszystkie to przynajmniej większość wątpliwości interpretacyjnych, dotyczących przepisów konkordatu oraz osłabiłby obawy znacznej części przeciwników jego ratyfikacji. Mógłby on objąć swym zakresem sprawy poruszone w Deklaracji Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu z 28 kwietnia 1995 r.

1. Wyrażona w art. 1 konkordatu zasada niezależności i autonomii Państwa Polskiego i Kościoła Katolickiego oznacza nadanie wyrazu prawnego praktyce ustrojowej, realizowanej w Polsce od 1989 r. Odpowiada ona nowej interpretacji norm konstytucyjnych, przyjętej przez ustawodawstwo wyznaniowe od 1989 r., którego celem jest zagwarantowanie wolności sumienia i wyznania jednostce, swobody wypełniania zadań przez kościoły i związki wyznaniowe oraz neutralności władz państwowych w sprawach religijnych.
2. Pojęcie nienaruszalności cmentarza, użyte w art. 8 ust. 3 konkordatu nie obejmuje uprawnienia do odmowy pochowania na cmentarzu katolickim osoby innego wyznania lub osoby niewierzącej.
3. Konkordat gwarantuje nupturientom wolność wyboru religijnej bądź cywilnej formy zawarcia małżeństwa.
Przewidziane w art. 10 ust. 1 pkt 2 oświadczenie woli nupturientów, dotyczące wywarcia skutków cywilnych przez małżeństwo kanoniczne, następuje wobec duchownego i świadków.
Przewidziany w art. 10 ust. 1 pkt 3 wniosek, sporządza duchowny przyjmujący od nupturientów oświadczenie woli, w formie i o treści określonej przez władze państwowe. Wniosek ten jest podstawą sporządzenia przez Urząd Stanu Cywilnego aktu zawarcia małżeństwa cywilnego.
4. Nauczanie religii katolickiej, przewidziane w art. 12 konkordatu będzie udzielane z poszanowaniem wolności sumienia i wyznania uczniów szkół ponadpodstawowych, gwarantowanego przez ustawodawstwo polskie.
5. Tworzenie wydziałów teologii katolickiej na uniwersytetach państwowych, przewidziane w art. 15 konkordatu, następuje przy poszanowaniu autonomii uniwersyteckiej, gwarantowanej przez ustawodawstwo polskie.
6. Wymienione w art. 17 konkordatu zakłady opieki zdrowotnej i społecznej oraz inne zakłady i placówki tego rodzaju obejmują jedynie te, które są prowadzone przez instytucje państwowe i samorządowe. Posługi religijne w zakładach i placówkach wymienionych w art. 17 konkordatu są udzielane przy przestrzeganiu zasady dobrowolności.
7. Konkordat, zgodnie z art. 1 uznaje kompetencje organów państwowych do regulowania spraw finansowych i podatkowych.
Działalność inna niż religijna i kultowa, prowadzona przez kościelne osoby prawne podlegać będzie prawu państwowemu, normującemu taką działalność oraz przepisom podatkowym, przewidzianym przez to prawo.
Kontrola wydatkowania dotacji państwowych, przyznawanych zgodnie z przepisami konkordatu kościelnym osobom prawnym podlegać będzie obowiązującemu ustawodawstwu polskiemu.
8. Postanowienia przepisów art. 27 i 28 konkordatu realizowane będą przy przestrzeganiu konstytucyjnych kompetencji organów państwowych oraz poszanowaniu kompetencji Stolicy Apostolskiej i Konferencji Episkopatu Polski.

Ratyfikacja konkordatu bez wyjaśnienia większości niejasności i wątpliwości interpretacyjnych nie położy kresu dyskusji nad konkordatem. Przeciwnicy konkordatu, jeżeli nie uzyskają przekonywujących wyjaśnień swych wątpliwości nie zaniechają wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego. Dyskusje tym razem na płaszczyźnie prawnej zostaną wznowione i będą nadal absorbować opinię publiczną kraju. Dopóki konkordat nie uzyska poparcia kwalifikowanej większości sił politycznych kraju, spory i polemiki będą kontynuowane. Zapobiec temu może jedynie renegocjacja konkordatu.

____________

Tekst publikowany w: „Konkordat Polski 1993. Wybór materiałów źródłowych z lat 1993-1996". Wybór tekstów: Czesław Janik, Uniwersytet Warszawski, Instytut Nauk Politycznych, Warszawa 1997.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Nowy Konkordat Polski Konkordat a interes społeczny i państwowy

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word