Filozofia Sokratesa była głęboko zakorzeniona w greckiej tradycji filozoficznej, w wielkich systemach filozofii VI i V wieku przed naszą erą, w filozofii Heraklita i Anaksagorasa, Pitagorasa i Empedoklesa, Parmenidesa, Protagorasa i Prodikosa. Myśliciele ci są nieustannie obecni w świadomości Sokratesa, kiedy pojawia się przed nim jakaś aporia, czyli trudny problem do rozwiązania. Sokrates nie ukrywał wcale tych związków łączących go z tradycją. Przeciwnie, chętnie przywoływał imiona wielkich myślicieli greckich na pomoc, przytaczając często ich wypowiedzi. Dlatego filozofii Sokratesa nie można rozpatrywać w oderwaniu od tego kontekstu, którym jest filozofia przedsokratyczna. Również pojęcie daimoniona odsłania swój sens dzięki światłu rzucanemu przez ten kontekst.

W przeciwieństwie do mowy potocznej, w której słowa "Jeoz" i "daimwn" używane były zamiennie, pierwsi filozofowie greccy zaczęli te słowa odróżniać: słowem "Jeoz" posługiwali się w odniesieniu do „boga osobowego", a słowem "daimwn" oznaczali bezosobową „moc rządzącą przeznaczeniem jednostek" ^{[ 1 ]}. Różnicę znaczeń widać wyraźnie w aforyzmach Heraklita. Słowo "Jeoz" występuje w aforyzmie, będącym jawnie ateistyczną negacją wiary w boga stwórcę świata: "kosmon [...] oute tiz Jewn oute anJrwpwn epoihsen all'hn aei [...]" („świata nie stworzył żaden z bogów, ani z ludzi żaden, ale świat istniał zawsze"), natomiast słowo "daimwn" pojawia się w aforyzmie będącym zalążkiem sokratycznej koncepcji „daimoniona": "hJoz an Jrwpwi daimwn" ^{[ 2 ]}. Przełożenie tego aforyzmu na polski nie jest rzeczą łatwą. Jedynie środkowe słowo anJrwpwi można od razu przełożyć na: „człowiekowi" lub „dla człowieka". W aforyzmie tym brak orzeczenia; nie wiadomo więc, czy owym domyślnym orzeczeniem było „jest" czy „powinien być". Skłaniając się ku temu drugiemu domysłowi otrzymujemy wstępną wersję polskiego przekładu: „daimonem dla człowieka powinien być ethos". I teraz trudność największa: jak przełożyć na polski słowo "hJoz"? Słowniki grecko-polskie dostarczają wiele rozmaitych możliwości, które można ująć w trzy podstawowe grupy:
-  charakter moralny, obyczaje, sposób bycia,
-  cechy charakterystyczne, właściwość, skłonność, natura,
-  miejsce zamieszkałe, ojczyzna ^{[ 3 ]}

Którą wybrać? Za pierwszą z nich przemawia dzisiejszy sposób używania tego słowa przez polskich etyków. Występuje ono między innymi w tytule książki Marii Ossowskiej (1896-1974): Ethos rycerski i jego odmiany (Warszawa 1973). Należy też pamiętać, że od słowa „ethos" pochodzi słowo „etyka". Za drugą możliwością opowiada się jeden z najlepszych znawców filozofii starożytnej Hermann Diels (1848-1922), który przekłada występujące w tym aforyzmie słowo "hJoz" na "Eigenart" (swoistość). Słowo "daimwn" objaśnia Diels słowem niemieckim "Geschick" (los, przeznaczenie). Sens aforyzmu Heraklita jest zatem według Dielsa taki, że o losach człowieka decydują swoiste, charakterystyczne cechy jego osobowości.

A może nie trzeba wybierać? Naszym zdaniem różne znaczenia słowa "hJoz" wzajemnie się uzupełniają. Swoistość jednostki ludzkiej wyraża się przecież w charakterystycznym dla niej sposobie bycia i w jej charakterze, a sposób bycia i charakter są kształtowane w znacznej mierze przez miejsce zamieszkania, przez zwyczaje i obyczaje grupy społecznej, do której się należy, przez ustrój polityczny i prawa ojczyzny. Jak dalej zobaczymy, w filozofii Sokratesa pojęcie daimoniona jest ściśle związane z pojęciem ojczyzny i z pojęciem panujących w niej praw.

Bliskoznacznikami słowa "hJoz" są w filozofii Heraklita takie słowa jak "logoz" (rozumna myśl), "to jronein" (myślenie), "areth" (dzielność), "nomoz" (prawo), i "spjih" (mądrość). Natomiast przeciwieństwem „ethosu" był dla starożytnych Greków „pathos", czyli nierozumna namiętność, w której widziano coś „patologicznego", czyli chorobliwego (słowo „patologia" pochodzi od słowa "paJoz").

Nie wiadomo, jaki tytuł nosiło dzieło Heraklita. Wypowiadano na ten temat już w starożytności różne domysły. Jedni sądzili, że było to dzieło O przyrodzie (Peri jusewz), inni natomiast twierdzili, że O sposobach życia (Gnomon hJwn) ^{[ 4 ]}. Za tym drugim tytułem przemawia aforyzm scylijskiego heraklitejczyka, poety Epicharma (ok. 550-ok. 445), który wygląda na powtórzenie nieco innymi słowami przytoczonego wyżej aforyzmu Heraklita, ale w rzeczywistości stanowi jego określoną interpretację i rozwinięcie. Oto ów aforyzm: O tropoz anJrwpoisi daimwn agaJoz, oiz de kakoz ^{[ 5 ]}. W stosunku do aforyzmu Heraklita zauważamy tu trzy zmiany. Po pierwsze Epicharm nie mówi o człowieku, tylko o ludziach; po drugie, nie mówi o jednym „daimonie", ale o różnych „daimonach", dobrym i złym; po trzecie, zamiast heraklitejskiego terminu "hJoz" wprowadza termin szerszy, mianowicie "tropoz" (sposób postępowania, styl życia), dzięki czemu wyłania się z tego aforyzmu przejrzysta myśl: „Swoisty styl życia jest dla ludzi ich dobrym daimonem, ale dla niektórych ludzi jest ich złym daimonem" — są bowiem dwa podstawowe style życia: hJoz i paJoz dobrym daimonem jest dla człowieka hJoz, złym daimonem jest dla człowieka paJoz.

Przypomnijmy teraz omawianą wyżej mowę Prodikosa o Heraklesie na rozstajnych drogach. Chodziło tam o to samo: o wybór pomiędzy ethosem a pathosem . Dobry daimon, czyli Arete zachęcała Heraklesa do wybrania rozumnego stylu życia (hJoz), zły daimon, czyli Adikia zachęcała do pójścia drogą namiętności (paJoz). Sokrates umiał tę mowę Prodikosa na pamięć, i to dzięki niemu zachowała się ona do naszych czasów (utrwalona przez Ksenofonta we Wspomnieniach o Sokratesie).

Głębokie zakorzenienie Sokratesa w greckiej tradycji kulturalnej obejmowało nie tylko filozofię (Heraklita, Prodikosa itd.), ale również poezję. Jak inni wykształceni Grecy również Sokrates często cytował z pamięci wiersze Homera. Achilles i Odyseusz byli dla Sokratesa wzorami osobowymi ^{[ 6 ]}. Otóż właśnie postać Achillesa — w poetyckiej interpretacji Homera — dostarczała szczególnie interesującego materiału do refleksji. Oto już w pierwszym wersecie Iliady mówi Homer o gniewie Achillesa. Używa przy tym specyficznie poetyckiego sposobu mówienia, w którym pewna czynność psychiczna nazwana zostaje rzeczownikiem, przekształconym następnie w podmiot wypowiedzi o Achillesie. Zamiast powiedzieć, że Achilles się rozgniewał, Homer powiada, że Gniew ponosi Achillesa. Wyalienowana z człowieka namiętność staje się w tym opisie samodzielnym bytem, „daimonem", który opanowuje człowieka i przekształca go w przedmiot. Istotny sens tego opisu zrozumiał prawidłowo Stanisław Wyspiański (1869-1907), kiedy sporządzał ilustracje do Iliady. Rozszczepił więc na swoim rysunku Achillesa na wyalienowaną z niego Namiętność — wyposażając ją w demoniczne kształty daimona Gniewu (Menis) — oraz na człowieka, który przez tę namiętność utracił panowanie nad sobą, przestał być podmiotem swego postępowania, zdegradował się do roli wstrząsanego gniewem przedmiotu ^{[ 7 ]}.

W dalszym ciągu tego opisu Achilles odzyskuje panowanie nad sobą: rozum ujarzmia namiętność i w ten sposób przywraca Achillesowi podmiotowość. Jednakże, używając poetyckiego sposobu mówienia, Homer i w tym przypadku dokonuje alienacji. Jak przedtem wyalienował z Achillesa jego gniew, tak obecnie alienuje z Achillesa jego rozum, wyposażając go w boskie kształty Ateny. Również i tę alienację utrwalił na jednym z rysunków Stanisław Wyspiański.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Sofiści Platońska koncepcja idealnego państwa

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Andrzej Rusław Nowicki Ur. 1919. Filozof kultury, historyk filozofii i ateizmu, italianista, religioznawca, twórca ergantropijno-inkontrologicznego systemu „filozofii spotkań w rzeczach". Profesor emerytowany, związany dawniej z UW, UWr i UMCS. Współzałożyciel i prezes Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli oraz Polskiego Towarzystwa Religioznawczego. Założyciel i redaktor naczelny pisma "Euhemer". Następnie związany z wolnomularstwem (w latach 1997-2001 był Wielkim Mistrzem Wielkiego Wschodu Polski, obecnie Honorowy Wielki Mistrz). Jego prace obejmują ponad 1200 pozycji, w tym w języku polskim przeszło 1000, włoskim 142, reszta w 10 innych językach. Napisał ok. 50 książek. Specjalizacje: filozofia Bruna, Vaniniego i Trentowskiego; Witwicki oraz Łyszczyński. Zainteresowania: sny, Chiny, muzyka, portrety.  Private site  Number of texts in service: 52  Show other texts of this author  Newest author's article: W chiński akwen... Wolność w Hongloumeng