Uprawianie filozoficznej krytyki religii nie było w starożytnej Grecji zajęciem bezpiecznym. Nie było wprawdzie potężnej scentralizowanej instytucji kościelnej, jaką później wytworzyło chrześcijaństwo, ale wniesione do sądu oskarżenie o „bezbożność" (asebeia) mogło zakończyć się wydaniem wyroku śmierci.

Starożytny historyk filozofii Diogenes Laertios wspomina w swoich Żywotach i poglądach słynnych filozofów o siedmiu oskarżeniach; w V wieku przed naszą erą o bezbożność byli oskarżeni: Anaksagoras, Protagoras i Sokrates, w IV wieku: Arystoteles, Teofrast, Stilpon i Teodor ^{[ 1 ]}.

Jednocześnie zwraca uwagę fakt, że niektórym ateistom starożytnym z tego samego okresu drwiny z bogów uchodziły bezkarnie. Przykładem może być Arystofanes, "impunitus deorum gentilium irrisor" („ten, który sobie bezkarnie drwił z bogów pogańskich") ^{[ 2 ]}. Wynika stąd wniosek, że prawna ochrona religii nie była wyrazem pobożności Ateńczyków. Prawie wszystkie procesy miały tło społeczno-polityczne. Procesy wytaczano wtedy, gdy krytyka religii godziła w interesy warstwy rządzącej; były skutecznym narzędziem w walce politycznej.

Podstawą prawną dla wytaczania filozofom greckim procesów o bezbożność stało się tak zwane „prawo Diopeitesa" ^{[ 3 ]}, uchwalone w Atenach za archonta Eutydema przed wybuchem wojny peloponeskiej, w roku 432 przed naszą erą.

Wnioskodawcą był wieszczek ateński Diopeites. Zgłoszony przez niego projekt ustawy (yhjisma) przewidywał karę śmierci dla „tych, którzy nie wierzą w istnienie bóstw" ("touV ta Jeia mh nomizontaV") „albo mają wykłady, w których nauczają o tym, co znajduje się ponad nami" ("h logouV peri twn metarsiwn didaskontaV") ^{[ 4 ]}.

Ze sformułowania wniosku wynika, że ustawa miała ugodzić w filozofa Anaksagorasa z Kladzomenów (ok. 499-427), który „ani Heliosa, ani Seleny za bogów nie uważał", mówiąc, że „słońce to kamień, a księżyc to ziemia" ^{[ 5 ]}. Anaksagoras, pierwszy filozof, któremu na podstawie tej ustawy wytoczono proces o bezbożność ^{[ 6 ]}, był pierwszym wybitnym filozofem, który działał na terenie Aten. Należał do bliskich przyjaciół ateńskiego męża stanu Peryklesa (ok. 500-429), twórcy demokracji ateńskiej, który uczynił Ateny potężnym państwem i przyczynił się do rozwoju kultury. Lata jego panowania nazwane zostały „złotym wiekiem Peryklesa"; wtedy właśnie wzniesiono Partenon, Propyleje, Erechtejon, wtedy powstały najwspanialsze rzeźby Fidiasza, wtedy rozwijała się oświeceniowa filozofia grecka.

Polityczni przeciwnicy Peryklesa uderzyli równocześnie w cały krąg najbliższych mu ludzi. Na podstawie prawa Diopeitesa wytoczono proces nie tylko Anaksagorasowi, ale także żonie Peryklesa, pięknej, wykształconej, wolnomyślnej A s p a z j i ^{[ 7 ]}, oraz najwybitniejszemu rzeźbiarzowi tego okresu, F i d i a s z o w i, za rzekomą obrazę bogini Ateny, ponieważ na płaskorzeźbie umieszczonej na trzymanej przez nią tarczy jedna postać miała rysy Peryklesa, a druga — samego Fidiasza. Dla Aspazji Perykles płaczem wybłagał ułaskawienie, natomiast co do Fidiasza nie wiadomo, czy zmarł w więzieniu, czy też udało mu się uciec z więzienia i wyrzeźbić jeszcze przed śmiercią posąg Dzeusa w Olimpii ^{[ 8 ]}. Również na temat dalszych losów Anaksagorasa istnieją rozmaite wersje: jedna powiada, że został ułaskawiony w ostatniej chwili, kiedy już wyprowadzano go z więzienia na śmierć, ponieważ Perykles zaangażował się również w jego obronę, publicznie stwierdzając, że jest jego uczniem; inna wersja powiada, że Anaksagoras uciekł z więzienia i wyrok śmierci został wydany zaocznie; trzecia wersja powiada, że skazano go jedynie na zapłacenie pięciu talentów grzywny i na wygnanie. Proces był wytoczony w roku 431, oskarżycielem był Kleon, a skazany na wygnanie Anaksagoras udał się do Lampsakos i tam zmarł około 427 roku ^{[ 9 ]}.

W każdym razie krąg Peryklesa został rozbity, a sam Perykles wkrótce zmarł (w czasie zarazy). Proces wytoczony Anaksagorasowi był ostrzeżeniem dla filozofów; miał odstraszać od uprawiania filozofii przyrody, czyli -jak mówiono wówczas — od zajmowania się „meteorami" (czyli tym, co znajduje się nad ziemią, na niebie). Niektórzy historycy filozofii sądzą, że to wtedy właśnie 38-letni Sokrates — uczeń anaksagorejczyka Archelaosa ^{[ 10 ]} - przestał zajmować się filozofią przyrody i zaczął uprawiać filozofię związaną ze sprawami ludzkimi, „sprowadzając filozofię z nieba na ziemię".

Mimo to w oczach współczesnych Sokrates uchodził za bezbożnika uprawiającego filozofię przyrody w stylu Anaksagorasa. świadczy o tym fakt, że w komedii Arystofanesa (ok. 446-395) pod tytułem Chmury — wystawionej w roku 423 w czasie wielkich świąt ku czci Dionizosa — ośmieszany w niej Sokrates rozprawia o przyczynach zjawisk przyrodniczych i podsumowuje własne wywody bezbożnym wnioskiem: „Nie ma żadnego Dzeusa!" ("onc esti ZeuV") ^{[ 11 ]}.

Komedia nie spodobała się publiczności, więc Arystofanes przystąpił do przerabiania tekstu. Dziś znamy tylko drugą redakcję tej komedii. Wystawienie jej nie miało dla Sokratesa na razie żadnych innych konsekwencji poza tą, że utrwalało zniekształcony obraz jego osoby w świadomości Ateńczyków. Tekstu komedii nie brano na serio; miała śmieszyć. Nie była oskarżeniem. Na oskarżenie i proces czekał Sokrates jeszcze prawie 25 lat. Ale pamiętał o tej komedii, wspomniał o niej w czasie swego procesu i bronił się przed posądzaniem go o uprawianie filozofii przyrody.

Tymczasem w roku 415 wytoczono proces o bezbożność poecie D i a g o r a s o w i Ateiście z Melos (ok. 468-415). O Diagorasie pisali w starożytności: Filodemos, Elian, Atenaios, Diogenes Laertios, Cyceron, Sekstus Empiryk, Diogenes z Oinoandy, Plutarch, Diodor, Tacjan, Atenagoras, Euzebiusz, Minucjusz Feliks i Klemens z Aleksandrii, a także wspomniany komediopisarz Arystofanes w Chmurach, Ptakach i Żabach. Wszyscy bez wyjątku charakteryzowali go jednoznacznie jako jednego z najbardziej konsekwentnych i radykalnych ateistów starożytności. Niestety nie cytowali fragmentów jego ateistycznego dzieła i nie streszczali jego poglądów.

W okresie Odrodzenia pisali o Diagorasie Giulio Cesare Vanini ^{[ 12 ]} i Francis Bacon ^{[ 13 ]}. Vanini poświęcił mu dwanaście stron druku, ale nie mając żadnych materiałów umożliwiających poznanie poglądów Diagorasa, przypisał mu swoje własne rozumowanie. W XVIII wieku poświęcili Diagorasowi osobne dysertacje Johann Jacob Zimmermann i Theodor Gotthold Thienemann ^{[ 14 ]}. W roku 1937 Franz Rosenthal opublikował interesujący tekst filozofa arabskiego z połowy XI wieku, zawierający kilka nie znanych przedtem szczegółów z życia Diagorasa. Filozofem tym był Abu-L-Uafa Al-Mubassir Ibn Fatik ^{[ 15 ]}. W roku 1950 poświęcił Diagorasowi rozprawę Italo Lana. Zajmowali się nim także historycy starożytnego ateizmu, Anders Björn Drachmann i E. Derenne ^{[ 16 ]}. Najcenniejsze prace o Diagorasie opublikował w 1959 roku Felix Jacoby ^{[ 17 ]} i w latach 1979-1980 Marek Winiarczyk ^{[ 18 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Oskarżenie Sokratesa o bezbożność O siedemnastowiecznej krytyce religii

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Andrzej Rusław Nowicki Ur. 1919. Filozof kultury, historyk filozofii i ateizmu, italianista, religioznawca, twórca ergantropijno-inkontrologicznego systemu „filozofii spotkań w rzeczach". Profesor emerytowany, związany dawniej z UW, UWr i UMCS. Współzałożyciel i prezes Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli oraz Polskiego Towarzystwa Religioznawczego. Założyciel i redaktor naczelny pisma "Euhemer". Następnie związany z wolnomularstwem (w latach 1997-2001 był Wielkim Mistrzem Wielkiego Wschodu Polski, obecnie Honorowy Wielki Mistrz). Jego prace obejmują ponad 1200 pozycji, w tym w języku polskim przeszło 1000, włoskim 142, reszta w 10 innych językach. Napisał ok. 50 książek. Specjalizacje: filozofia Bruna, Vaniniego i Trentowskiego; Witwicki oraz Łyszczyński. Zainteresowania: sny, Chiny, muzyka, portrety.  Private site  Number of texts in service: 52  Show other texts of this author  Newest author's article: W chiński akwen... Wolność w Hongloumeng