Przez współczesny racjonalizm rozumiemy postawę i światopogląd bezwarunkowo akceptujące wyższość rozumu nad innymi narzędziami poznawczo-wartościującymi, i dążące do ustanowienia systemu filozofii i etyki weryfikowalnej przez doświadczenie i niezależnej od wszelkich arbitralnych założeń i autorytetów.

Racjonalizm nie jest li tylko zdroworozsądkowym, pragmatycznym czy skutecznościowym podejściem do życia, ale kompleksową ideą obejmującą stosunek do rozumności człowieka, narzędzi poznawczych, fałszywych idoli oraz przesądów. Racjonalizm ma nie tylko wymiar indywidualny, ale i społeczny — prosta racjonalność, czyli dobieranie właściwych środków do określonych celów, może zostać zaprzęgnięta w służbę irracjonalizmu i zniewolenia. Racjonalizm, wynikający z afirmacji człowieka, która musi się łączyć z afirmacją najbardziej swoistej właściwości człowieka — rozumności, implikuje aksjologię wolnościową. Po pierwsze z tej racji, iż jest ona wyrazem afirmacji człowieka, po drugie — z przekonania, iż zapewnia ona maksymalizację racjonalności. Racjonaliści zatem chcą nie tylko, by jednostki były jak najbardziej racjonalne, ale i by społeczeństwa rządziły się rozumem i maksymalizowały ilość wolności dostępnej jednostkom.

Do podstawowych cech racjonalizmu możemy zaliczyć:

• przywiązanie do wiedzy i rozumu — oznacza rozwój własnej osoby przez poszerzanie wiedzy;
• naukowa perspektywa — próba rozumienia i poznawania rzeczywistości przez nauki przyrodniczo-antropologiczne;
• wolnomyślność — myśl i refleksja wolne od dogmatów i przesądów, otwarte, śmiałe, nieograniczone, desakralizujące, świętokradcze i bezwstydne;
• sceptycyzm umiarkowany — pełni rolę korygującą przyjęte drogą rozumową sądy; mówi o cnocie wątpienia i sprzeciwiania się; wyrażający się w szczególności w krytycznym stosunku do teorii pozanaukowych, pseudonaukowych i antynaukowych, takich jak magia, astrologia, radiestezja, homeopatia, ufologia itp.;
• naturalistyczne wyjaśnienia rzeczywistości, odrzucające wszelkie wątki nadnaturalne;
• świecki humanizm — jest nieodłączny od racjonalizmu: afirmując człowieka nie sposób nie afirmować najbardziej swoistej właściwości ludzkiej — racjonalności; tak jak wolnomyślicielstwo jest metodologicznie niezbędne racjonalizmowi, tak racjonalizm jest aksjologiczną konsekwencją humanizmu; świecki humanizm jest wreszcie źródłem hasła „wolność, równość, braterstwo", a tym samym źródłem wartości etycznych racjonalistów.

Racjonalizm, wolnomyślicielstwo, humanizm

Najczęściej osoby określające się mianem racjonalistów, wolnomyślicieli czy humanistów ^{[ 1 ]} mają do siebie bardzo zbliżone lub identyczne poglądy. W praktyce różnice między tymi trzema terminami definiującymi tożsamość światopoglądową zupełnie się zacierają i można przyjąć, że wszystkie te pojęcia w wymiarze społecznym odnoszą się do osób o tych samych przekonaniach.

Termin „racjonalizm" był najmodniejszy w XVIII i XIX w. W zasadzie jeszcze nim racjonaliści poczęli się na dobre skupiać w formalnych organizacjach. W pierwszej połowie XX w. racjonaliści określali się najczęściej wolnomyślicielami. W drugiej połowie XX w. „wolnomyśliciel" został wyparty przez „humanistę". Częściowo o tym zdecydowała moda, częściowo racje merytoryczne.

W istocie bowiem trzy te terminy, choć odnoszą się do podobnych postaw, mają jednak inaczej rozłożone akcenty.

"Racjonalizm" podkreśla przywiązanie do rozumu i jest zarazem najbardziej konfrontacyjne względem irracjonalizmu. Po racjonaliście można się spodziewać nie tylko krytyki irracjonalizmu religijnego, społecznego czy politycznego, ale i czynne zwalczanie zabobonów, pseudonauki i paranauki. Racjonalizm oznacza poszanowanie pojęcia prawdy i fałszu. Akcentuje wreszcie przywiązanie do nauki (głównie science), jej rozwój, propagowanie i obronę.

Stał się niemodny, kiedy Oświecenie i Pozytywizm stały się niemodne. Został oskarżony o deifikację Rozumu, wiarę w Prawdę Obiektywną i przesadny Optymizm tudzież podważoną wiarę w Postęp.

Współczesny racjonalizm, po wyeliminowaniu większości dawnych słabości, wraca do łask, ale już nie tak jak początkowo, dzięki filozofom, lecz dzięki naukowcom. Dzięki świetnemu rozwojowi nauki i dzięki filozofującym naukowcom i innym popularyzatorom nauki.

"Wolnomyślicielstwo" akcentuje swobodę myśli i spekulacji. Podkreśla implicite sprzeciw wobec dogmatyzmu. Ma wydźwięk najbardziej antyreligijny spośród tej trójcy terminologicznej. Jest też szersze niż dwa pozostałe pojęcia. O ile z racjonalizmem musi się łączyć „wolna myśl", o tyle z „wolną myślą" niekoniecznie musi się łączyć to wszystko, co składa się na postawę racjonalistyczną, np. szczególne przywiązanie do nauki. Wolnomyślicielstwo zostało wyparte przez humanizm, gdyż ruch niewierzących chciał wyraźniej akcentować pozytywny a nie negatywny charakter swojej postawy (łączy nas nie tylko krytyka czegoś, lecz opowiadanie się za czymś, np. za pewnymi wartościami czy standardami).

"Humanizm" akcentuje oczywiście afirmację człowieczeństwa (implicite: o ile dotąd należało się skupiać na zaświatach i na Bogu, o tyle my, humaniści, skupiamy się na człowieku). Podkreśla też swą większą wrażliwość społeczną niż np. racjonalizm. Większą rolę niż zwalczanie dogmatyzmu i propagowanie naturalistycznego światopoglądu muszą tutaj odgrywać sprawy etyczne i społeczne. Jedną z modyfikacji tradycyjnego humanizmu jest panhumanizm, afirmujący nie tyle Człowieka, co aktywnego i twórczego Człowieka.

Obecnie humanizmowi zarzuca się, że jest dość niejednoznaczny (podkreśla się, że humanizm renesansowy i dwudziestowieczny dość istotnie się między sobą różnią; mianem humanisty często określa się zajmujących się tzw. naukami humanistycznymi, jak literaturoznawstwo czy kulturoznawstwo, które nie są naukami przyrodniczymi i ścisłymi; i wreszcie do humanizmu odwołują się także wyznawcy religii dogmatycznych). Analogicznie, jak racjonalistom zarzucono ubóstwienie Rozumu, tak humanistom zarzucono ubóstwienie Człowieka, co na przykład może być problemem w uznaniu praw innych zwierząt, może rodzić „szowinizm gatunkowy" tudzież nieliczenie się z „wrażliwością ekologiczną". Nigel Sinnot, australijski wolnomyśliciel i racjonalista, pisze: „Moim głównym zarzutem wobec humanizmu jest teza jego głosicieli, iż wolnomyśliciel wierzy lub powinien 'wierzyć w Człowieka'. Nie zgadzam się z tym na dwóch płaszczyznach. Przypomina to stwierdzenie 'wierzę w Boga', a uważam, że ruch wolnomyślicielski lub racjonalistyczny nie powinien być promowany jako surogat religijnego sposobu myślenia, lecz powinien oferować radykalne od niego odejście, przez głoszenie, iż całe pojęcie 'wiary w' (w dogmatycznym religijnym sensie) jest błędne. Przekonania, dla wolnomyślicieli, powinny być tymczasowe, niepewne, otwarte na poprawki i rozumne argumenty. Ateiści słusznie odrzucają hasło 'Jezus wybawia' jako nadęty slogan; 'Człowiek jest miarą wszechrzeczy' jest tak samo nieskromną, nienaukową paplaniną. (...) Inaczej niż humaniści, nie jestem szczególnie dumny z mojej przynależności do rasy ludzkiej. Mam jednak nadzieję, że jestem dobrym wolnomyślicielem; chciałbym myśleć, że jestem rozsądnym racjonalistą; jestem całkowicie pewien, że sekularyzm oferuje szczęśliwszą przyszłość dla ludzkości niż piekło na ziemi tworzone gdziekolwiek religijni gorliwcy posiadają dominującą władzę" (Dlaczego nie jestem humanistą, Atheist Foundation of Australia Inc).

Przekonanie tradycyjnych humanistów o tym, że człowiek jest koroną ewolucji kwestionują transhumaniści, głoszący tezę, że człowiek jest bardzo niedoskonałym tworem ewolucji i że sami, przy pomocy nauki i techniki, powinniśmy w dużej mierze poprawić Matkę Naturę, usuwając szereg słabości ludzkich. Wynik tych udoskonaleń niekoniecznie byłby już człowiekiem, a jeśli już, to zdecydowanie innym człowiekiem, wolnym od większości „naturalnych" niedoskonałości. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy transhumanizm to idea przekraczająca i kwestionująca humanizm, czy też jego nowa forma, mogąca być scharakteryzowaną jako „dynamiczny humanizm".

Definiując swoją indywidualną postawę należy zatem rozróżniać między racjonalizmem, wolnomyślicielstwem, humanizmem. Jednak na określenie całego ruchu społecznego niewierzących, racjonalistycznych humanistów można wymiennie używać jednego z tych pojęć, zdając sobie sprawę z tego, że nie ma trzech odrębnych ruchów: racjonalistycznego, wolnomyślicielskiego i humanistycznego, lecz że terminy te odnoszą się do jednego ruchu.

Racjonalizm a racjonalność

Często racjonaliści bywają oskarżani o to, że przywłaszczają sobie racjonalność zachowania i przekonań. Bierze się to jednak z nieporozumienia pojęciowego i mylenia „racjonalizmu" z „racjonalnością". O ile „racjonalność" jest pojęciem dotyczącym metody, o tyle „racjonalizm" to pojęcie dotyczące idei. Racjonaliści nie zaprzeczają, że większość ludzi w bardzo wielu sprawach zachowuje się racjonalnie, i nie uważają, że tylko racjonaliści mają wyłączność na racjonalne zachowania. Racjonalizm jest jednak ideą kompleksowej racjonalności.

Racjonalnymi mogą być także działania i przekonania, które związane są z nieracjonalnymi doktrynami, postawami, przekonaniami. Na przykład hitlerowskie obozy zagłady były bardziej racjonalnym środkiem prowadzącym do zagłady Żydów niż np. zbiorowe egzekucje. W wyniku mylenia racjonalności prakseologicznej z postawą i filozofią racjonalistyczną niektórzy uważali Holocaust za naturalną konsekwencję Oświecenia (np. Zygmunt Bauman).

Ubóstwienie rozumu

Często zarzuca się racjonalistom wiarę w naukowe uzasadnienie własnego światopoglądu oraz zastąpienie wiary w Boga wiarą w rozum. Współczesny racjonalizm nie jest jednak związany z tego rodzaju poglądami lub są one marginalne. Naukowo uzasadniane są teorie i twierdzenia naukowe, zaś racjonalizm jest ideologią, która, w przeciwieństwie do fideizmu, mistycyzmu czy intuicjonizmu, zakłada zasadę konsekwentnego stosowania racjonalności - przy rozwiązywaniu problemów, kształtowaniu poglądów, podejmowaniu decyzji itd. Racjonalność z kolei, ze względów prakseologicznych, opiera się głównie na nauce i metodologii naukowej. Współcześni racjonaliści nie wierzą w rozum tak jak np. fideiści czy mistycy wierzą w Boga. Racjonalizm odrzuca bowiem absolutyzację rozumu i jest immanentnie związany z krytycyzmem i sceptycyzmem poznawczym.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wyginanie druta Dwie odmiany racjonalizmu

See comments (5)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto