Na marginesie warto wspomnieć o interesującym sporze wśród świeckich humanistów na tle uznania, czy humanizm ten jest jedną z form religii. Wielu humanistów, mając skojarzenia religii z jakimś systemem dogmatycznym a nie ze sposobem przeżywania własnego światopoglądu i elementem uczuciowym z tym się wiążącym — zdecydowanie odrzuca takie porównania, jako obraźliwe i skandaliczne. Inni uważają takie odniesienia za uprawione, wskazują ponadto na szereg korzyści społecznych wiążących się z taką kwalifikacją. Pozwala to wszakże na zrównanie w prawach ze związkami wyznaniowymi bez konieczności tworzenia odrębnej kategorii „stowarzyszenia światopoglądowego" lub „filozoficznego". Pierwsi mają szczególną skłonność do tropienia zabobonów i szarlatanerii (np. Council for Secular Humanism), drudzy mają bardziej rozwinięte usługi świeckich ceremonii tzw. rytów przejścia, jak narodziny dziecka, małżeństwo, pogrzeb, a w niektórych krajach, zwłaszcza skandynawskich, jeszcze tzw. świeckie konfirmacje (np. American Humanist Association). Zrównanie w prawach ze związkami wyznaniowymi może niezwykle wzmacniać społeczność humanistyczną. Przykładem tego zwłaszcza Norweskie Stowarzyszenie Humanistyczne obchodzące w tym roku 50 lat istnienia. Założone w 1956, przez pierwsze ćwierćwiecze swego istnienia nie wyróżniało się liczbą członków — średniorocznie zyskiwało ok. 200 członków. Radykalna cezura w historii organizacji nastąpiła z chwilą zrównania w prawach (np. w zakresie subwencjonowania publicznego) ze wspólnotami religijnymi (rok 1981), odtąd średniorocznie liczba członków zwiększała się o ok. 2,5 tys. Dziś stowarzyszenie liczy ok. 68 tys. członków, jest największym stowarzyszeniem humanistycznym na świecie (w stosunku do liczby mieszkańców) oraz drugim co do wielkości w Norwegii stowarzyszeniem światopoglądowym po państwowym kościele. Czyż to nie paradoks, iż najmocniejsza społecznie organizacja niewierzących jest w państwie wyznaniowym?

Racjonalizm a patriotyzm i historia

Polska ocena polskiej historii oraz patriotyzmu silnie jest przesycona perspektywą romantyzmu. Ocena taka prowadzi do gloryfikacji zrywów, powstań, walki, martyrologii, nierzadko łączy się z tendencjami mesjanistycznymi. Z drugiej strony deprecjonuje się wątki pragmatyczno-realistyczne tejże historii i podejścia do patriotyzmu. Tymczasem taka optyka jest zupełnie sprzeczna z postawą racjonalistyczną, która postrzega romantyzm jako największe fatum naszego narodu. Romantyzm, który rozniecił w Polakach kult zrywu i niechęć do rozumnej i realistycznej oceny warunków, jest z natury antyracjonalistyczny. Kiedy mówi się w Polsce, że należy uczyć patriotyzmu, to na ogół ma się na myśli zwiększenie liczby godzin historii ojczystej oraz większą pompę ceremonii i świąt narodowych. Z punktu widzenia racjonalisty spora część polskiej historii jest antypatriotyczna i demoralizująca — od demokracji szlacheckiej poczynając na powstaniach kończąc. Bogoojczyźniany patriotyzm wyrażający się w hasłach „Bóg — Honor — Ojczyzna" racjonalista zastąpiłby hasłem: „Edukacja — Praca — Rozwój". Racjonalistyczny model patriotyzmu ma charakter dynamiczny, zasadza się na zwiększaniu potencjału ludzkiego i gospodarczego kraju, a nie na rozpamiętywaniu „heroicznego" osłabiania tego potencjału. Polskimi bohaterami narodowymi XIX w. powinni być nie dzielni powstańcy, lecz Stanisław Staszic, wybitny organizator polskiej edukacji, nauki, przemysłu i rolnictwa, Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu Królestwa Polskiego i świetny organizator finansów i gospodarki, czy Aleksander Wielopolski, pragmatyczny reformator polski. Tymczasem u nas o wiele bardziej pamięta się o tych, którzy efektownie zginęli, a nie o tych, którzy żmudną pracą organiczną zwiększali potencjał narodowy.

Tacy twórcy jak Mickiewicz, Słowacki czy Sienkiewicz w ogóle nie nadają się na lekturę dla młodzieży ani na wychowanie patriotyczne. Nadają się natomiast Krasicki, Kostka-Potocki, Prus czy Boy-Żeleński. Trafnie podsumował to Aleksander Bocheński w książce Rzecz o psychice narodu polskiego (1986): „Staszica i Lubeckiego zniszczył Adam Mickiewicz, a potem Słowacki i cała wielka fala romantyzmu, nakazująca być 'rozumnym szałem', cierpieć i deklamować, patrzeć raczej w serce niż w 'mędrca szkiełko i oko'. Pozytywistów, jak Kronenberg, Szczepanowski i Dmowski, przewróciła i zniszczyła jedna jedyna książka, co prawda mistrzowsko napisana, Trylogia Sienkiewicza, a potem dzieła irracjonalizacji dokończyło wychowanie narodowe narzucone przez Piłsudskiego i przez całe szkolnictwo polskie w latach 1921-1939".

Ruch racjonalistyczny

Jest to ruch społeczny istniejący w wielu krajach, skupiający ludzi o przekonaniach racjonalistycznych zainteresowanych krzewieniem racjonalizmu w społeczeństwie. Sięga swymi korzeniami epoki Oświecenia, jego znaczący i organizacyjny rozwój przypadł jednak na wiek XX, kiedy procesy laicyzacji przybrały skalę społeczną i wyszły poza salony i grona intelektualistów i filozofów.

W sferze przekonań politycznych, racjonaliści sympatyzują na ogół z kręgami liberalnymi i lewicowymi, są także zwolennikami neutralności światopoglądowej państwa.

Świat

Ruch racjonalistyczny ma szczególnie długą tradycję w Wielkiej Brytanii i USA, bardzo silny jest również w Indiach. Współcześnie do najbardziej znanych osób głoszących racjonalizm zaliczają się: Richard Dawkins (UK), Paul Kurtz (USA), James Randi (USA), Sanal Edamaruku (Indie), Prabir Ghosh (Indie), Basava Premanand (Indie).

Organizacje racjonalistów ^{[ 2 ]}:

Europa:

• Rationalist Association (Wielka Brytania, istnieje od 1899)
• Unia Racjonalistyczna (Francja, istnieje od 1930)
• Unia Ateistów, Agnostyków i Racjonalistów (UAAR) (Włochy, istnieje od 1986)

Australia:

• New Zeland Association of Rationalists and Humanists (istnieje od 1927)
• Rationalist Society of Australia (istnieje od 1926)

Ameryka:

• Center for Inquiry Transnational — federacja organizacji racjonalistycznych, powstała w 1991 w USA, ma obecnie oddziały w wielu innych krajach, skupia:
  • Committee for the Scientific Investigation of Claims of the Paranormal (CSICOP, 1976)
  • Council for Secular Humanism (CSH, 1980)
  • The Commission for Scientific Medicine and Mental Health (CSMMH, 2003)
• The Fellowship of Reason (Atlanta, USA)
• Mexican Ethical Rationalist Association (1991)
• Rationalist Associates (USA)

Indie:

W Indiach istnieje kilkadziesiąt organizacji racjonalistycznych, większość skupiona jest w Indyjskiej Federacji Stowarzyszeń Racjonalistycznych (FIRA), która z kolei jest afiliowana w Międzynarodowej Unii Humanistyczno-Etycznej (IHEU).

Najważniejsze indyjskie organizacje racjonalistyczne:

• Rationalist International (istnieje od 1995)
• Indian Rationalist Association, New Delhi, istnieje od 1949
• Rationalist Association Of India
• Dakshina Kannada Rationalist Association, Mangalore, Karnataka, istnieje od 1976
• Tarksheel Society (Rationalist Society), Pendżab, istnieje od 1984
• Science and Rationalists' Association of India, Kalkuta, istnieje od 1985
• Bihar Buddhiwadi Samaj (Bihar Rationalist Society), Patna, Bihar, istnieje od 1985
• Ananthapur Rationalist Association, Ananthapur, Andhra Pradesh
• AT Kovoor Memorial Trust, Kozhikode, Kerala
• Dravidar Kazhagam, Tamil Nadu
• Goa Science Forum
• Hyderabad Rationalist Forum, Hyderabad, Andhra Pradesh
• Indian CSICOP, Podannur, Tamil Nadu
• Kerala Yukthivadi Sangham, Kerala
• Tamil Nadu Rationalist Forum

Afryka:

• Rational Centre of Ghana

Polska

W II RP polskie środowisko racjonalistów skupione było od 1930 wokół Warszawskiego Koła Intelektualistów (wzorowanego na francuskiej Unii Racjonalistycznej) oraz miesięcznika "Racjonalista".

Aktualnie polscy racjonaliści skupieni są wokół istniejącego od 2000 portalu Racjonalista.pl oraz powołanego w 2005 Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów.

*

Literatura uzupełniająca:

• W. Anioł, Ciężkie czasy dla rozumu, Warszawa 1988
• J. Wehler, Zarys racjonalnego obrazu świata, Warszawa 1998
• A. Wasilewski, Oszołomstwo i realizm, Warszawa 1995
• P. Rossi, Zatonięcia bez świadka. Idea postępu, Warszawa 1998

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wyginanie druta Dwie odmiany racjonalizmu

Comment on this article..   See comments (5)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto