Na nic zdałyby się jednak starania wrogów zewnętrznych dynastii gdyby nie zaistniały pewne okoliczności sprzyjające w kraju. W nauce toczy się dyskusja, jak kwitnące ponoć państwo Bolesława Chrobrego niedługo po jego śmierci stało się łupem sąsiadów, a niedawno uzyskana korona została odesłana Konradowi II. Pominę na razie rolę Bezpryma, gdyż jego bunt uważany był za bezpośrednią przyczynę upadku monarchii. ^{[ 76 ]}

U Galla czytamy: „Skoro tedy wielki Bolesław zszedł z tego świata, tron objął jego syn Mieszko II, który już za życia ojca pojął za żonę siostrę cesarza Ottona III, z której spłodził Kazimierza, to jest Karola, odnowiciela Polski. Ten zaś Mieszko był zacnym rycerzem, wiele też dokonał dzieł rycerskich, których wyliczanie za długo by trwało. On też stał się przedmiotem nienawiści dla wszystkich sąsiadów, a to skutkiem zawiści, jaką żywili do jego ojca; lecz nie odznaczał się już tak jak ojciec zaletami żywota, ani obyczajów, ani też bogactwami. Opowiadają też, że Czesi schwytali [go] zdradziecko na wiecu i rzemieniami skrępowali mu genitalia tak, że nie mógł już płodzić [potomstwa], za to, że król Bolesław, jego ojciec podobną im wyrządził krzywdę, oślepiwszy ich księcia, a swego wuja. Mieszko tedy powrócił wprawdzie z niewoli, lecz żony więcej nie zaznał. Lecz zamilczmy o Mieszku, a przejdźmy do Kazimierza, odnowiciela Polski". ^{[ 77 ]}

W powyższym fragmencie widać, że kronikarz w dość prosty sposób pojmował przyczyny upadku państwa polskiego za panowania Mieszka II, albo też nie chciał wdawać się w ich szczegóły. Ta druga ewentualność jest najbardziej prawdopodobna. Istnieje jeden powód, najistotniejszy. Milczenie dziejopisa wynika z charakteru i programu dzieła. Miało ono bowiem opiewać wielkie czyny Bolesława Krzywoustego i jego przodków. Inspiratorem tej pracy był właśnie ów Bolesław. Gall nie mógł zagłębić się w analizę interesujących nas wydarzeń gdyż nie pasowałyby one do wizerunku, który miał być lansowany w jego dziele. Stąd nieobecność Bezpryma i jego roli w dziejach dynastii.

Nieco podobna wizja upadku i jego przyczyn widoczna jest w Kronice Wielkopolskiej: „Po śmierci zaś Bolesława Wielkiego rządy królewskie po nim objął jego syn Mieszko II, który zajmował się jedynie sobą, a nie państwem. Za jego bowiem czasów ościenne plemiona przestały być mu posłuszne i rozważając jego gnuśność odmówiły składania danin, które zwyczajnie składały ojcu jego. A nawet najsilniejsze grody, które, jak wspomnieliśmy, ojciec jego Bolesław zbudował na krańcach królestwa, a szczególnie nad rzeką Łabą, naczelnicy tychże przywłaszczyli sobie, pozostawiając je na stałe dla siebie i swoich potomków". ^{[ 78 ]} W tym fragmencie widzimy radykalizację poglądów autora na temat Mieszka II oraz trafiamy na informacje na temat buntujących się plemion, które wcześniej były podporządkowane. Jest także wzmianka o buntownikach wewnątrz państwa. Nie rzuca to nam wiele światła na ówczesną sytuację w kraju, podobnie jak u Galla.

Spójrzmy jak na temat kryzysu monarchii wypowiadają się uczeni. Danuta Borawska przytacza opinię o dysproporcji między stanem wewnętrznym, a programem politycznym państwa polskiego za Bolesława i Mieszka II. ^{[ 79 ]} Tadeusz Grudziński natomiast formułuje pogląd o istnieniu w drugiej ćwierci pierwszej połowy XI wieku ideologii odśrodkowej reprezentowanej przez pewne odłamy klasy feudalnej. Była ona jednak wtedy zbyt słaba, żeby doprowadzić do trwałego rozdrobnienia feudalnego kraju, ale już dostatecznie silna, aby wpędzić państwo i dynastię w ostry kryzys wewnętrzny. ^{[ 80 ]}

Bardzo ciekawą hipotezę i częściowo pokrywającą się z poprzednimi wysunął Gerard Labuda. Uważa on, że kryzys spowodowany był przez sytuację wewnętrzną, powstałą w wyniku działań dynastii na arenie międzynarodowej. Bolesław Chrobry rozbudował swoje państwo przestrzennie i militarnie do granic wytrzymałości gospodarczej społeczeństwa. Na barkach ludności spoczął ciężar utrzymania dziesiątków grodów i dworów monarszych, urzędniczych i kościelnych. Natomiast za czasów Mieszka II skończyły się wojny zwycięskie, które pomnażały zasoby możnych i niemożnych, a zaczął się czas wojen obronnych. Podobnie do kryzysu odnosi się, wspomniana już, Danuta Borawska. Zwraca uwagę na to, że ograniczenie ekspansji i przestawienie się na wieloletni wysiłek obronny musiało odbić się niekorzystnie przede wszystkim na sytuacji ludności wiejskiej. Należy zaznaczyć, że oprócz strat w ludziach, jakie przynosiła każda wojna, ludność ponosiła także straty w plonach, a zniszczeniu ulegać mogły także warsztaty produkcyjne. Istotnym czynnikiem także było czasowe odrywanie ludności od zajęć w związku z działaniami obronnymi. Prace fortyfikacyjne wymagały dużej koncentracji wysiłku ludzkiego i musiały dotkliwie obciążać ludność. ^{[ 81 ]} Nie można też zapominać o możliwości pojawienia się w tym czasie klęsk żywiołowych, które prawdopodobnie wystąpiły. Są to okoliczności, które na pewno wzmocniły poczucie niezadowolenia wśród szerokich mas ludności.

Istnieje w nauce koncepcja, że wkroczeniu do Polski Bezpryma i objęciu przez niego władzy towarzyszyła reakcja pogańska, która wystąpiła w powiązaniu z wyżej opisanym kryzysem. Zwracali na to szczególną uwagę Danuta Borawska i Gerard Labuda. Ten ostatni upatrywał nawet w Bezprymie przywódcy tego ruchu. Przyjrzyjmy się co na ten temat sądzili uczeni i na jakich podstawach sformułowali swoje poglądy.

W Powieści minionych lat, ale pod datą 1030, czytamy: „(...) Tegoż czasu umarł Bolesław Wielki w Lachach i był bunt w ziemi lackiej: ludzie powstawszy pozabijali biskupów i popów, i bojarów swoich, i był u nich bunt". ^{[ 82 ]} Na pierwszy rzut oka widać, że przynajmniej część treści dotycząca zgonu Bolesława Chrobrego odnosi się do innego czasu, to jednak opis buntu, który określić można ludowym, jest mocno intrygujący. Między innymi na podstawie właśnie tego fragmentu powstała koncepcja o istnieniu reakcji pogańskiej związanej z przejęciem władzy przez Bezpryma.

Danuta Borawska zwraca uwagę na kilkakrotne powstania ludowo-pogańskie w Polsce w latach 1022-1031. ^{[ 83 ]} Osłabienie państwa w związku z atakiem państw ościennych i przejęciem władzy przez Bezpryma mogło mieć wpływ na wystąpienie wstrząsów ludowo-pogańskich. Wymieniona w cytowanym wyżej tekście rebelia miała być już trzecią w owym okresie. ^{[ 84 ]} Problem stanowi jednak błędne datowanie śmierci króla w Powieści minionych lat. Nie wiadomo czy wspomniany wyżej bunt miał miejsce w podanym roku, czy chwilę po zgonie Bolesława, a może zdarzył się jeszcze kiedyś indziej. Wokół zagadnienia powstań pogańskich w XI wiecznej Polsce toczy się do dziś zażarty spór. Należy się przyjrzeć temu zjawisku w związku z hipotezą o istnieniu rebelii wewnętrznej, na czele, której stał Bezprym i która rychło przerodziła się w ogólne powstanie antykościelne i antyrządowe. ^{[ 85 ]} Nasuwają się jednak poważne wątpliwości. Kogo chciał w ten sposób usunąć Bezprym i jak możliwe jest, że będąc księciem chrześcijańskim stanął na czele reakcji pogańskiej?

To właśnie według Gerarda Labudy w 1031 roku, po ucieczce Mieszka II z Polski, w kraju miało miejsce prześladowanie chrześcijan, które łączyło się z objęciem władzy przez Bezpryma. Monarchia upadła bowiem nie tylko w wyniku dwustronnego ataku Konrada II i Jarosława Mądrego. Jedną z przyczyn klęski króla miała być właśnie owa rebelia wzniecona przez Bezpryma, która przerodziła się w powstanie antykościelne i antyrządowe. Powstanie skierowane przeciwko elicie społecznej, na której Mieszko opierał swe rządy. ^{[ 86 ]} Bezprym wywołał je gdyż był to środek do osiągnięcia celu, jakim było obalenie rządów Mieszka II. Posłużenie się hasłami antyreligijnymi i antyrządowymi było skutecznym narzędziem w tej walce. ^{[ 87 ]} Jednak należy zwrócić uwagę na to, niemożliwym by było wywołanie jakiegokolwiek powstania gdyby nie istniało w społeczeństwie odpowiednie podłoże. Wiemy, że wrzenie społeczne narastało z przyczyn, o których już wspomniałem wyżej przybliżając charakter kryzysu monarchii za panowania Mieszka II.

Głównym zadaniem Bezpryma było pozbycie się całej elity społecznej związanej z dworem od czasów Bolesława Chrobrego i w większości przejętej przez Mieszka II. Bardzo prawdopodobne jest, że w jej skład wchodzili biskupi i wyższe duchowieństwo. Wojna domowa mogła zatem stać się w oczach niektórych reakcją pogańską.

Przeciwko takiej roli Bezpryma w tych wydarzeniach wystąpił Zbyszko Górczak. Wątpliwości swoje opiera między innymi na tym, jak chrześcijański książę, przez lata mnich w klasztorze, mógł wystąpić przeciwko religii i Kościołowi. Nielogicznym też dla niego wydaje się to, że skoro Brzetysław podczas swojego najazdu w roku 1038/1039 ^{[ 88 ]} w poznańskim i gnieźnieńskim grodzie zastał nienaruszone katedry biskupie wraz ze skarbami, które mógł obrabować, to jak Bezprym mógłby być inspiratorem i organizatorem prześladowań chrześcijan na przełomie 1031-1032, będąc panującym księciem i angażując do walki z organizacją kościelną podległy mu, przynajmniej częściowo, aparat władzy państwowej. Gdyby tak było, to zniszczenie katedr w Poznaniu i Gnieźnie byłoby jednym z jego pierwszych kroków. ^{[ 89 ]} Wyprowadza stąd wniosek, że reakcja pogańska była ruchem oddolnym, który objął przede wszystkim prowincję. Zwraca też uwagę, że jego działania miały przyczyny polityczne. Wśród duchowieństwa zwalczał tych ludzi, którzy byli blisko związani z Mieszkiem II i któremu zawdzięczali swoje stanowiska. Żeby ich usunąć nie musiał w tym celu rozpętywać powszechnych prześladowań.  ^{[ 90 ]} Gdyby tak było znalazłoby to swoje odbicie w źródłach, a tymczasem żaden przekaz nie mówi o Bezprymie jako o apostacie lub prześladowcy Kościoła.

Autor nie odrzuca jednak w całości myśli Gerarda Labudy. Twierdzi, że Bezprym mógł podnieść również hasła o charakterze antychrześcijańskim licząc na przychylną reakcję ludności. Była ona schrystianizowana dość powierzchownie, uznawała chrześcijaństwo za religię obcą i przyjmowaną pod przymusem, z której nadejściem wiązały się, wciąż rosnące, wymagania obyczajowe i materialne na rzecz Kościoła. ^{[ 91 ]} Bezprym dążył do objęcia władzy, jego celem nie było niszczenie struktur państwa. Do tego wydaje się, że przychylność ogółu ludności wieśniaczej miała dla niego raczej małe znaczenie. Najważniejsze było poparcie możnych i ludzi związanych z aparatem władzy.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Słowiańskie wystąpienia antykościelne Bękart Oświecenia

See comments (3)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word