Między mecenatem a współpracą

Urzeczywistnieniu zasady współdziałania państwa i związków wyznaniowych dla dobra człowieka i dobra wspólnego bezpośrednio służy także ustawa z 28.7.2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym. ^{[ 24 ]} Na jej podstawie kościoły zostały zaliczone do kategorii podmiotów prywatnych, z którymi podmioty publiczne mogą zawierać umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym w celu realizacji zadań publicznych. Z tego tytułu kościoły mogą uzyskać stosowne wynagrodzenie.

Cele humanitarne — oświatowo-wychowawcze, charytatywno-opiekuńcze, inwestycje na zakłady tego typu, a także na cele naukowe, kulturalne na konserwację zabytków uzasadniają zwolnienie z podatku dochodowego od wyznaniowych osób prawnych oraz spółek, których jedynymi udziałowcami (akcjonariuszami) są kościelne osoby prawne, z tytułu dochodów uzyskanych z działalności gospodarczej.

W art. 55 ust. 7 ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego oraz w art. 40 ust. 7 ustawy z 4.7.1991 r. ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przewidziano, że darowizny na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą są wyłączone z podstawy opodatkowania darczyńców podatkiem dochodowym i podatkiem wyrównawczym, jeżeli kościelna osoba prawna przedstawi darczyńcy pokwitowanie odbioru oraz — w okresie dwóch lat od dnia przekazania darowizny — sprawozdanie o przeznaczeniu jej na tę działalność. W odniesieniu do kościołów chrześcijańskich, które uzyskały ustawy partykularne w latach 1994-1997 bez ograniczeń mogą odliczać darowizny na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą jedynie podatnicy będący osobami fizycznymi. W przypadku innych wspólnot religijnych ustawodawca ograniczył możliwość odliczeń tego rodzaju darowizn do wysokości 10% dochodu w przypadku osób prawnych oraz 6% dochodu w przypadku osób fizycznych. W odniesieniu do darowizn na inne cele mają zastosowanie ogólne przepisy podatkowe. Pomimo, że odpowiednie postanowienia ustaw wyznaniowych z 1989 i z 1991 r. mają charakter partykularnych przywilejów na rzecz odpowiednio Kościołów: katolickiego i prawosławnego Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 14.3.2005 r. (sygn. akt FPS 5/04) potwierdził, że mają one pierwszeństwo przed przepisami ustaw podatkowych, wprowadzającymi limity w zakresie możliwości odliczania od podstawy opodatkowania darowizn na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą. ^{[ 25 ]}

4. Pomoc finansowa państwa dla duchowieństwa

Ze środków publicznych istotne wsparcie otrzymują osoby duchowne. Państwo opłaca znaczącą część spośród nich jako pracodawca. W związku z tym funkcje religijne, takie jak nauczanie religii, świadczenie posługi duszpasterskiej nabierają znamion funkcji publicznych. Państwo pokrywa znaczącą większość kwot z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne duchowieństwa. Wsparcie odbywa się ponadto pośrednio — poprzez korzystne zasady opodatkowania dochodów z tytułu posług religijnych.

Władze publiczne zatrudniają ok. 42.000 nauczycieli, nauczających religii jako przedmiotu głównego. Są to w zdecydowanej większości osoby duchowne należące do Kościoła katolickiego. Obecnie nie jest możliwe wyodrębnienie kosztów zatrudnienia nauczycieli religii. Według danych na rok 1999 pensje katechetów wraz ze składkami na ZUS wyniosły łącznie ok. 600 mln zł. Wprowadzenie nauczania religii w ok. 20 tys. przedszkoli podniosło te koszty o 28,6 mln zł. Współcześnie są to kwoty zapewne wyższe, chociażby ze względu na dłuższy staż pracy katechetów oraz ich stopniowy awans zawodowy.

Konkordat usankcjonował istnienie w polskich siłach zbrojnych katolickiego Ordynariatu Polowego na czele z Biskupem Polowym (art.16 ut.1). On sam oraz zdecydowana większość kapelanów wojskowych mają status żołnierzy zawodowych, w randze oficerów i w związku z tym otrzymują odpowiednie świadczenia od państwa, np. pensje, odprawy, ekwiwalenty pieniężne za niewykorzystane urlopy, czy emerytury. Na analogicznych zasadach na mocy ustawy z 4.7.1991 r. o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego funkcjonuje Prawosławny Ordynariat Polowy. Natomiast ustawa z 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP jest podstawą istnienia Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego.

W 2004 r. w strukturach Ministerstwa Obrony Narodowej było zatrudnionych 173 kapelanów wojskowych, w tym 131 w Ordynariacie Polowym. Z pośród nich 111 było żołnierzami zawodowymi. Prawosławny Ordynariat Wojska Polskiego w tym czasie obejmował 19 kapelanów, w tym 14 żołnierzy zawodowych. Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe składało się wówczas z 14 duchownych (9 żołnierzy zawodowych). Z tytułu utrzymania kapelanów resort ponosił ogółem wydatki w wysokości 8 700 000 zł. Ustawa budżetowa na rok 2007 przewiduje wydatki na Ordynariat Polowy WP, Prawosławny Ordynariat Polowy WP oraz Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe w kwotach odpowiednio: 16.588.000 zł., 1.973.000 zł. i 1.399.000 zł.

W Biurze Ochrony Rządu w 2004 r. służbę pełniło służbę trzech kapelanów rzymskokatolickich, którym wypłacono łącznie 160.202 zł. brutto. W Straży Granicznej w 2004 r. obecnych było 16 kapelanów (w tym 10 rzymskokatolickich). Łączne wydatki na nich wyniosły 909.188 zł. Państwowa Straż Pożarna zatrudniała wówczas 16 kapelanów. Suma świadczeń na ich rzecz wyniosła 545.355 zł. 59 gr. Kapelani są także zatrudnieni w Kancelarii Prezydenta RP, w Policji i w PKP. Mazowiecki Komendant Policji planuje zatrudnienie kapelanów we wszystkich komendach i komisariatach w Województwie Mazowieckim. Ponadto w 28 zakładach opieki zdrowotnej MSWiA w roku 2004 posługę pełniło 26 kapelanów zatrudnionych na 14,65 etatu. W skali roku wspomniane placówki poniosły z tego tytułu wydatki w wysokości ok. 318.640 zł. Należy w związku z tym podkreślić, że wszelkie duszpasterstwa oraz kapelani w instytucjach państwowych poza wojskiem, gdy zlikwidowano jednostki wojskowe podległe MSWiA są pozbawione podstawy prawnej a także merytorycznej. Funkcjonariusze wymienionych służb mogą zaspokajać swoje potrzeby religijne we własnych parafiach.

W art. 17 układu ze Stolicą Apostolską Rzeczpospolita Polska zobowiązała się zapewnić warunki do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach i placówkach tego rodzaju, niezależnie czy należą one do państwa, jednostek samorządu terytorialnego czy podmiotów prywatnych, w tym związków wyznaniowych innych niż Kościół katolicki. W ślad za tą gwarancją idzie jednak zobowiązanie podmiotów prowadzących tego rodzaju placówki, zwłaszcza Państwa, do zawarcia stosownych umów z kapelanami skierowanymi tam przez odpowiedniego biskupa diecezjalnego. Zapewne chodzi o umowy opiewające na wynagrodzenie dla kapelanów z tytułu świadczonej posługi duszpasterskiej. Analogiczne regulacje prawne dotyczą duszpasterstwa prawosławnego.

Według danych z 2002 r. szacuje się, że pracowało 1500 kapelanów, w tym ok. tysiąca zatrudnionych na etatach opłacanych przez szpitale. Kapelani są także obecni w każdym z blisko 160 zakładów karnych i aresztów. W roku 2002 trzydziestu dwóch z pośród nich było zatrudnionych na etatach państwowych.

Duchowieństwo jest grupą społeczną w istotny sposób wspieraną przez państwa. Wyraża się to w szczególności w uproszczonych i korzystniejszych zasadach opodatkowania kleru z tytułu dochodów uzyskiwanych w związku z wypełnianiem funkcji religijnych, także w wysokości i zasadach finansowania składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. Od 1957 r. stosuje się w odniesieniu do duchowieństwa zryczałtowane formy opodatkowania. Współcześnie rezygnuje się z określenia wielkości rzeczywistych dochodów duchownego z tytułu wykonywania posług religijnych. Podatek jest płatny kwartalnie, a jego stawki kwotowe podlegają waloryzacji w zależności od wysokości inflacji. Osoby duchowne, opłacające podatek w formie ryczałtu, są zwolnione z obowiązku składania zeznań podatkowych o wysokości dochodu ze źródła objętego ryczałtem. Nie dotyczy ich także obowiązek prowadzenia ksiąg podatkowych.

Składki na ubezpieczenie społeczne - emerytalne, rentowe i wypadkowe duchowni finansują jedynie w 20%, 80% należności pokrywa Fundusz Kościelny. Fundusz w całości pokrywa składki z tytułu wspomnianych ubezpieczeń w przypadku członków zakonów kontemplacyjnych klauzurowych oraz misjonarzy w okresie ich pracy na terenach misyjnych.

Fundusz Kościelny ponadto finansuje w całości składki na ubezpieczenie zdrowotne duchownych oraz alumnów wyższych seminariów duchownych i teologicznych, postulatów, nowicjuszy i juniorystów, z wyłączeniem osób duchownych będących podatnikami podatku dochodowego od osób fizycznych lub zryczałtowanego podatku od przychodów osób duchownych.

5. Podsumowanie i postulaty legislacyjne

System wsparcia finansowego państwa dla związków wyznaniowych w Polsce nie odpowiada w pełni konstytucyjnym regułom stosunków wyznaniowych. Przede wszystkim nie urzeczywistnia on konsekwentnie zasad: równouprawnienia wyznań, niezależności państwa i kościoła w swoim zakresie oraz bezstronności (neutralności) władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Istniejące regulacje prawne nie tworzą przemyślnego systemu finansowania, opartego na pewnej, zawczasu przyjętej koncepcji.

W związku z tym uzasadniony jest postulat reformy finansowania związków wyznaniowych. Na pilną konieczność wypracowania, zwłaszcza przez Kościół katolicki, całościowego systemu finansów i nowe spojrzenie na ekonomię w służbie ewangelizacji wskazują także niektórzy jego znani hierarchowie. ^{[ 26 ]} Po osiemnastu latach od przełomu ustrojowego stracił aktualność także postulat zadośćuczynienia wspólnotom wyznaniowym strat i krzywd wynikłych z represji, ograniczeń i strat doświadczonych w okresie Polski Ludowej. Należy odejść od bezpośredniego dotowania wyznań przez państwo na rzecz form odzwierciedlających wolę podatników i aktywność wiernych. Potrzebę zmian dostrzegły także strony Konkordatu z 1993 r. przewidując na mocy art. 22 ust. 2 i 3 powołanie wspólnej komisji, która ma zająć się koniecznymi zmianami w sprawach finansowych instytucji i dóbr kościelnych oraz duchowieństwa. W tym zakresie można by nawiązać do funkcjonującej w m.in. w Hiszpanii oraz we Włoszech tzw. asygnaty podatkowej. Podatnicy będący osobami fizycznymi mogliby zdecydować o przeznaczeniu np. 1% wpływów z tytułu podatku dochodowego na rzecz wskazanego związku wyznaniowego albo pozostawić do dyspozycji państwa na cele społecznie pożyteczne. Byłoby to rozszerzenie na związki wyznaniowe zasad obowiązujących w odniesieniu do organizacji pożytku publicznego. Odpowiednie kwoty mogłyby być wydane jedynie na określone cele. Prezentowany system sprzyjałby jawności finansów kościelnych, odzwierciedlał aspiracje społeczeństwa, prawdopodobnie skutkowałby także większą aktywnością wyznań, wymuszając zabiegi o zwiększenie liczby wiernych i darczyńców. ^{[ 27 ]}

[ 25 ] Zob. „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego", 2005, z. 2-3, s. 77-102, oraz aprobującą glosę R. Mastalskiego (tamże, s. 142-147) i krytyczną glosę P. Boreckiego (tamże, s. 148-157). Omawianą preferencję podatkową pozytywnie ocenia M. Tyrakowski, ze względu na tradycję działalności charytatywno-opiekuńczej Kościoła, jej społeczną aprobatę, a także z uwagi na fakt, że Kościół w tym wyręcza państwo, a przynajmniej świadczy mu pomoc w ponoszeniu coraz większych wydatków na cele charytatywno-opiekuńcze (tenże, Opodatkowanie dochodów Kościoła katolickiego w Polsce, Warszawa 2005, s. 196.).

[ 26 ] T. Pieronek, Świadomość Kościoła w Polsce w sprawie własnych finansów, [w:] Systemy finansowania instytucji kościelnych w Europie, red. nauk. J. Krukowski, Lublin 2000, s. 154