Między mecenatem a współpracą

Instytucją nawiązującą do założeń józefinizmu, zatem do systemu supremacji państwa nad Kościołem, posiadającą stalinowski rodowód, jest Fundusz Kościelny. Podobnie jak fundusze naukowe i religijne, utworzone przez cesarza Józefa II w następstwie kasaty ponad 800 klasztorów i sekularyzacji ich majątku, Fundusz Kościelny miał stanowić ekwiwalent za nieruchomości ziemskie skonfiskowane przez państwo związkom wyznaniowym na podstawie ustawy z 20.3.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego. ^{[ 7 ]} Miał obejmować dochody z przejętych nieruchomości oraz dotacje państwowe. Nie oszacowano jednak dochodowości skonfiskowanych dóbr kościelnych ani nawet ich obszaru. ^{[ 8 ]} Współcześnie zatem Fundusz opiera się wyłącznie na dotacji z budżetu państwa. ^{[ 9 ]} Pomimo upływu lat niezmieniony formalnie pozostaje pierwszoplanowy z celów Funduszu — utrzymanie i odbudowa kościołów. Co prawda nie jest on obecnie realizowany ze środków publicznych, ale samą jego artykulację przez ustawodawcę należy uznać za anachronizm legislacyjny, charakterystyczny dla państwa konfesyjnego, sprzeczny zatem z postanowieniami Konstytucji (art. 25 ust. 3) oraz Konkordatu (art.1), wyrażającymi zasadę wzajemnej niezależności państwa i Kościoła (związków wyznaniowych) w swoich dziedzinach a także z ustrojową regułą bezstronności władz publicznych sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Wskazane jest uchylenie art. 9 ust.1 pkt 1 ustawy z 20.3.1950 r., jeśli nie całego tego aktu, ponieważ może on potencjalnie stać się podstawą świadczeń państwa na cele stricté konfesyjne. ^{[ 10 ]} Ustawa budżetowa na rok 2007 przewiduje w dziale „Wyznania religijne oraz mniejszości narodowe i etniczne" kwotę 116.767.000 zł., z czego zdecydowana większość środków — 96.684.000 zł. — jest przeznaczona na dotacje i subwencje w ramach Funduszu Kościelnego. Przy tym zasady dopłat Funduszu Kościelnego do finansowania ubezpieczeń osób duchownych powodują automatyczne zwiększanie wysokości Funduszu. ^{[ 11 ]}

Państwo w szerokim zakresie finansuje wyższe szkolnictwo konfesyjne. W całości z budżetu państwa finansowana jest Chrześcijańska Akademia Teologiczna, powstała na bazie Wydziału Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Formalnie jest to uczelnia państwowa, lecz zarazem ma charakter konfesyjny, zwłaszcza zapewnia wykształcenie wyższe duchowieństwu prawosławnemu, ewangelickiemu oraz starokatolickiemu, przygotowuje także do wykonywania zawodu katechety. Podobnie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, utworzony w 1999 r. na podstawie Akademii Teologii Katolickiej, wywodzącej się z relegowanego w 1954 r. z Uniwersytetu Warszawskiego Wydziału Teologii Katolickiej, jest uczelnią o charakterze konfesyjnym, pomimo że formalnie stanowi państwowa placówkę szkolnictwa wyższego. Funkcję Wielkiego Kanclerza uczelni, o szerokich, nie sprecyzowanych uprawnieniach nadzorczych, pełni arcybiskup warszawski. ^{[ 12 ]} Finansowanie przez państwo kształcenia wyznaniowego może być zasadnie oceniane jako przejaw uznania wartości doktryny religijnej oraz jej upowszechniania wśród obywateli. Jest to równoznaczne z negacją neutralności światopoglądowej państwa. Koncepcja państwowych uczelni o profilu wyznaniowym w przypadku dwóch wymienionych placówek tkwi historycznie w systemie zwierzchnictwa państwa nad związkami wyznaniowymi. Przedstawione zjawisko należy uznać także za istotne wsparcie dla związków wyznaniowych jako takich. Niweluje ono bowiem ciężary finansowe i organizacyjne, związane z kształceniem duchowieństwa oraz laikatu. Bez tego rodzaju wsparcia szereg mniejszościowych kościołów nie byłoby wstanie w ogóle zorganizować kształcenia na poziomie wyższym.

Na podstawie ustaw indywidualnych państwo finansuje także niektóre uczelnie wyższe Kościoła katolickiego. Zgodnie z ustawą z 14.6.1991 r. Katolicki Uniwersytet Lubelski otrzymuje dotacje oraz inne środki z budżetu państwa na zasadach określonych dla uczelni państwowych, z wyjątkiem dotacji na cele budowlane. Ta regulacja stała się wzorcem legislacyjnym dla unormowania kwestii wsparcia finansowego innych placówek kościelnych. Dotowanie KUL z budżetu państwa ponadto gwarantuje Konkordat, który rozszerza zakres wsparcia także na Papieską Akademię Teologiczną w Krakowie (art.15 ust.3). PAT jest finansowany na analogicznych zasadach, jak uczelnia lubelska, określonych w ustawie z 26.6.1997 r. o finansowaniu Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie z budżetu państwa. Pomimo, że traktat ze Stolicą Apostolską jedynie dopuszcza i to w formie zawoalowanej dotowanie z budżetu państwa papieskich wydziałów teologicznych, taki obowiązek wprowadziły ustawy z 5.5.2006 r. o finansowaniu z budżetu państwa odpowiednio: Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie, Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu oraz Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum" w Krakowie, która stanowi przekształcony (papieski) Wydział Teologiczny Towarzystwa Jezusowego. Dotowanie uczelni Kościoła katolickiego z budżetu państwa na zasadach przewidzianych dla uczelni publicznych trzeba uznać za sprzeczne z konstytucyjną zasadą bezstronności władz publicznych. Państwo finansując tego rodzaju instytucje wspiera propagowanie i ugruntowanie wśród słuchaczy a także w społeczeństwie zasad doktryny katolickiej. Wymienione placówki są traktowane na równi z uczelniami państwowymi przede wszystkim ze względu na fakt ścisłych związków z Kościołem katolickim. Powyższe ustawy są trudne do pogodzenia także z zasadą równouprawnienia związków wyznaniowych, ponieważ szkoły wyższe innych związków wyznaniowych nie otrzymały wsparcia finansowego na analogicznie korzystnych zasadach, oraz z zasadą równości wobec prawa uczelni niepaństwowych.

W 2004 r. Katolicki Uniwersytet Lubelski otrzymał z budżetu Państwa na działalność dydaktyczną 58.108.900 zł., na działalność badawczą — 4.288.600 zł, a na pomoc materialna dla studentów — 16.289.500 zł. W roku 2005 r. dotacje na wspomniane cele wynosiły odpowiedni 71.954.100 zł., 4.008.000 zł. i 18.057.400 zł. Kwoty te nie uległy istotnej zmianie w 2006 r. ^{[ 13 ]} Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie w 2004 r. została analogicznie wsparta kwotami: 66.719.400 zł na działalność dydaktyczna oraz 830.800 zł. na pomoc materialną dla studentów. Koszty dofinansowania z budżetu państwa na podstawie właściwych ustaw z 5.4.2006 r. Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie, Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu oraz Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum" w Krakowie, wnioskodawcy szacowali na odpowiednio: 6.000.000 zł, 6.218.000 zł oraz 10.200.000 zł. rocznie.

Należy zaznaczyć ponadto, że państwo już dofinansowuje katolickie wydziały teologiczne, które zostały włączone lub utworzone na uniwersytetach państwowych. Tak jest w przypadku wydziałów teologicznych: na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim, na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, na Uniwersytecie Opolskim, na Uniwersytecie Szczecińskim, czy na Uniwersytecie w Białymstoku. W tej ostatniej placówce działa także Katedra Teologii Prawosławnej. W wymienionych przypadkach Kościoły finansują co najwyżej utrzymanie budynków kościelnych wykorzystywanych przez placówki oświatowe. ^{[ 14 ]}

Szczególnie jaskrawym przykładem mecenatu państwa wobec Kościoła stało się zarezerwowanie w budżecie na rok 2006 kwoty 20 mln zł. na budowę Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie, ujętej formalnie jako rezerwa celowa z zakresu ochrony dziedzictwa narodowego. ^{[ 15 ]} Wymienione środki nie zostały jednak wykorzystane. W ustawie budżetowej na 2007 r. przewidziane w związku z tym kwotę dwukrotnie wyższą, ujętą jako rezerwę celową o nazwie: Dofinansowanie przedsięwzięć w sferze w sferze kultury i dziedzictwa narodowego, w tym muzealnych i bibliotecznych, realizowanych w ramach projektów budowy Świątyni Opatrzności Bożej — Centrum Jana Pawła II. Utworzenie rezerw celowych w budżetach państwa na rok 2006 oraz 2007 odbyło się kosztem wydatków na cele ogólnospołeczne: Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, ochronę środowiska naturalnego czy rozwój szkolnictwa wyższego.

Jako wsparcie dla związków wyznaniowych jako takich należy uznać pokrywanie ze środków publicznych kosztów organizacji nauki religii w przedszkolach i szkołach publicznych. W ten sposób państwo finansuje jedną z ich zasadniczych funkcji religijnych. Konstytucja w art. 53 ust.4 tylko dopuszcza możliwość nauczania w szkole religii związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej. W art. 12 Konkordatu z 1993 r. Rzeczpospolita Polska rozszerzono jednak zakres obowiązków państwa, tzn. zagwarantowano, że publiczne szkoły podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej organizują (a nie tylko stwarzają możliwość) zgodnie z wolą zainteresowanych, naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. W odniesieniu do ogółu związków wyznaniowych obowiązek tego rodzaju wprowadziła ustawa z 7.9.1991 r. o systemie oświaty. Jest to równoznaczne z pokrywaniem ze środków publicznych kosztów funkcjonowania infrastruktury szkolnej lub przedszkolnej, wykorzystywanej do katechizacji (prąd, energia cieplna, amortyzacja wyposażenia sal). W praktyce ze środków publicznych finansowane jest przede wszystkim szkolne nauczanie religii katolickiej, ponieważ rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.4.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach wprowadziło limit siedmiu zainteresowanych uczniów w klasie (grupie) jako obligujący szkołę (przedszkole) do organizacji nauki religii. ^{[ 16 ]}

[ 8 ] Szerzej na temat genezy oraz wykonania ustawy z 20.3.1950 r. zob. M. Winiarczyk-Kossakowska, Przejęcie przez państwo „dóbr martwej ręki" (W pięćdziesiątą rocznicę), „Państwo i Prawo", 2000, nr 12, s. 52 i nast.

[ 9 ] Wysokość Funduszu Kościelnego ulegała istotnym zmianom w ostatnich latach. W 1997 r. wynosiła ona 25.400.000 zł, w 1999 — 36.778.000 zł., w 2000 r. już 67.834.000 zł., a w 2001 r. aż 132.280.000 zł, by w latach 2003-2004 spaść do poziomu 78.333.000 zł rocznie.

[ 10 ] Por. art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 17.5.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

[ 11 ] Rośnie bowiem liczba objętych ubezpieczeniem osób duchownych, a do 2007 r. corocznie wrastała o 0,25% składka na ubezpieczenie zdrowotne.

[ 13 ] Finansowanie KUL przez państwo uzasadnione było upaństwowieniem Fundacji Potulickich. Jednak współcześnie uczelnia otrzymuje dotacje z budżetu państwa pomimo zwrotu przejętego przez państwo majątku Fundacji liczącej 6 tys. ha. KUL łącznie zwrócono 7 tys. ha., aby nie dzielić dobrze prosperującego PGR, obejmującego ziemie skonfiskowane Fundacji.

[ 14 ] Kościelne szkoły wyższe Kościoła katolickiego otrzymują także dotacje na pomoc materialną dla studentów, czego nie można uznać za formę wsparcia instytucji kościelnych. W 2004 r. dotacje wyniosły 4.252.500 zł.

[ 15 ] W czerwcu 2006 r. grupa posłów z Sojuszu Lewicy Demokratycznej skierowała do Trybunału Konstytucyjnego wniosek w sprawie zbadania konstytucyjności właściwych postanowień ustawy budżetowej na rok 2006 r. Trybunał jednak do końca 2006 r. nie wydał wyroku we wspomnianej sprawie, zaistniały zatem obligatoryjne przesłanki umorzenia postępowania z powodu utraty mocy obowiązującej przez ustawę budżetową.

[ 16 ] Z pośród innych wyznań szkolne nauczanie religii na Podlasiu prowadzi Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, zaś na Śląsku Cieszyńskim — Kościół Ewangelicko-Augsburski. Wg danych z końca XX w. w jednej szkole — w Kleszczowie — nauczana była religia Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Są także przypadki nauczania w szkole religii przez Kościół Polskokatolicki oraz przez wyznania muzułmańskie w jednej szkole w Warszawie oraz w niektórych placówkach na Podlasiu.

2. Szczególne formy wsparcia finansowego związków wyznaniowych