Między mecenatem a współpracą

Ustrojodawca każdemu zagwarantował w ramach wolności religii prawo do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajduje (art.53 ust. 2 zd. 2). Opisanemu uprawnieniu odpowiada w art. 17 Konkordatu z 1993 r. zobowiązanie państwa do zapewnienia warunków do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach i placówkach tego rodzaju, niezależnie czy należą one do państwa, jednostek samorządu terytorialnego, czy podmiotów prywatnych, w tym związków wyznaniowych innych niż Kościół katolicki. W ślad za tą gwarancją idzie jednak zobowiązanie podmiotów prowadzących tego rodzaju placówki, zwłaszcza Państwa, do zawarcia stosownych umów z kapelanami skierowanymi tam przez odpowiedniego biskupa diecezjalnego. Zapewne chodzi o umowy opiewające na wynagrodzenie dla kapelanów z tytułu świadczonej posługi duszpasterskiej. Bardzo zbliżone postanowienia sformułowano w art. 27 ust. 2 ustawy z 5.7.1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. ^{[ 17 ]} W przypadku kapelanów pełniących posługę w zakładach penitencjarnych ustawodawca przewidział obowiązek zawarcia umów o nieodpłatne świadczenie usług.

W art. 20 ust. 2 traktatu ze Stolicą Apostolską, jak dowodzi praktyka działalności publicznych środków masowego przekazu w Polsce, legitymizuje się pośrednie dofinansowanie przez państwo działalności misyjnej Kościoła katolickiego. Wspomniany przepis stanowi, że Kościół ma prawo do emitowania programów w publicznej radiofonii i telewizji na zasadach określonych w prawie polskim. Owe szczegółowe zasady emisji określa umowa zawarte z Telewizją Polska S.A. oraz z Polskim Radiem S.A. Przewidują one, że Kościół katolicki nie ponosi kosztów produkcji oraz emisji programów katolickich, w tym transmisji mszy św. Ponadto telewizja i radio publiczne zapewniają na własny koszt obsługę wszystkich wizyt papieskich w Polsce oraz transmisję mszy świętych, czy modlitwy „Anioł Pański" z Watykanu. Programy innych związków wyznaniowych, przede wszystkim skupionych w Polskiej Radzie Ekumenicznej, są emitowane w o wiele mniejszym zakresie.

Art. 22 ust. 4 Konkordatu nakłada na Państwo nie tylko obowiązek udzielania, w miarę możliwości, wsparcia materialnego w celu konserwacji i remontowania dzieł sztuki stanowiących dziedzictwo kultury oraz zabytkowych obiektów sakralnych, ale także budynków towarzyszących. Z budżetu państwa może być zatem finansowana konserwacja i remonty nie będących zabytkami kościelnych obiektów towarzyszących zabytkowym obiektom sakralnych, tj. plebani, wikariatek, organistówek, a także domów parafialnych i pomieszczeń gospodarczych, o ile mają charakter towarzyszący, czyli pozostają w związku funkcjonalnym, względnie są w pobliżu zabytków sakralnych.

Rzeczpospolita Polska wspiera także związki wyznaniowe pośrednio poprzez system zwolnień podatkowych. Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione z od opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej. W tym zakresie nie mają one nawet obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez prawo podatkowe. Przyjęta regulacja jest źródłem nie wymiernych dochodów dla wspólnot religijnych, ale także stwarza możliwości legitymizowania przychodów pochodzących z nielegalnych źródeł.

Dochody z działalności gospodarczej osób prawnych związków wyznaniowych oraz spółek, których udziałowcami są wyłącznie te osoby, są zwolnione od opodatkowania w części w jakiej zostały przeznaczone w roku podatkowym lub w roku po nim następującym zwłaszcza na cele kultowe, punkty katechetyczne oraz na inwestycje sakralne i inwestycje kościelne, których przedmiotem są w szczególności punkty katechetyczne, jak również remonty tych obiektów.

Zgodnie z ogólnymi zasadami określonymi w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych zwolnienia dotyczące podatników (w tym przypadku — wyznaniowych osób prawnych) przeznaczających dochody na cele określone w ustawie nie dotyczy kilku taksatywnie wymienionych rodzajów działalności. Praktyczne znaczenie tego wyłączenia dla kościelnych osób prawnych wydaje się znikome. ^{[ 18 ]}

Cele wydatków uprawniające do zwolnień są tak liczne i ogólnie przy tym sformułowane, że obejmują zdecydowanie przeważający zakres działalności wyznaniowych osób prawnych. Warto w związku z tym rozważyć, czy przyjęta regulacja podatkowa nie prowadzi w istocie rzeczy do naruszenia zasady równości przedsiębiorców, umożliwiając związkom wyznaniowym prowadzącym działalność gospodarczą stosowanie np. dumpingu cenowego.

Wyznaniowe osoby prawne są również zwolnione z podatku od nieruchomości lub ich części, używanych na cele niemieszkalne, z wyjątkiem części zajmowanej na wykonywanie działalności gospodarczej. W ustawach określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów przewidziano także zwolnienie od opodatkowania nieruchomości przeznaczone na cele mieszkalne, które m.in. służą jako internaty przy szkołach i seminariach duchownych lub teologicznych), a także klasztory lub domy zakonów kontemplacyjnych domy formacyjne zakonów, domy sióstr emerytek i księży emerytów. Znamiona wyraźnego przywileju nosi zwolnienie od opodatkowania budynków zarządów centralnych poszczególnych związków wyznaniowych w Polsce oraz budynków, w których mieszczą się zarządy diecezji (okręgów, gmin) wchodzących w skład struktury tych związków.

Związków wyznaniowych dotyczy ponad to zwolnienie z podatku od czynności cywilnoprawnych. W przypadku Kościoła katolickiego oraz Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego zwolnione jest z podatku od spadków i darowizn nabywanie oraz zbywanie rzeczy oraz praw majątkowych przez kościelne osoby prawne w drodze czynności prawnych oraz spadkobrania, zapisu i zasiedzenia, jeżeli ich przedmiotem są rzeczy i prawa nieprzeznaczone do działalności gospodarczej lub sprowadzane z zagranicy maszyny, urządzenia, materiały poligraficzne oraz papier. ^{[ 19 ]} Wspomniana regulacja narusza zatem zasadę równouprawnienia związków wyznaniowych.

3. Współpraca dla dobra człowieka i dobra wspólnego

Prawodawca polski dowartościowuje i wspiera społecznie pożyteczną działalność wspólnot religijnych. Odpowiada to konstytucyjnej zasadzie współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Wymienione wartości niwelują charakterystyczny dla państwa neutralnego światopoglądowo zakaz wsparcia finansowego dla wyznań. Działalność osób prawnych związków wyznaniowych służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym jest przynajmniej deklaratywnie w Polsce zrównana pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym celom i prowadzoną przez instytucje państwowe.

Państwo współdziała ze związkami wyznaniowymi w ochronie, konserwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury sztuki i literatury religijnej, stanowiących integralną część dziedzictwa kulturalnego. W odniesieniu do Kościoła katolickiego szczegółowe normy w tym zakresie formułuje Konkordat. Dopuszcza możliwość udzielenia wsparcia materialnego w celu konserwacji i remontowania zabytkowych obiektów sakralnych oraz dzieł sztuki stanowiących dziedzictwo kultury. Urzeczywistnieniu tej współpracy służy zwłaszcza Fundusz Kościelny, którego jednym z celów jest konserwacja i remonty obiektów sakralnych o wartości zabytkowej. W latach 1992-2002 na ten cel przeznaczono ok. 53%-59% środków Funduszu przewidzianych na dotacje. ^{[ 20 ]} Zwolnione z podatku od nieruchomości są kościelne nieruchomości wpisane do rejestru zabytków.

Współpraca państwa ze związkami wyznaniowymi dotyczy także działalności humanitarnej. Celem Funduszu Kościelnego jest m.in. łożenie na wykonywanie działalności charytatywno-opiekuńczej, wspomaganie kościelnej działalności oświatowo-wychowawczej i opiekuńczo-wychowawczej a także inicjatyw związanych ze zwalczaniem patologii społecznych oraz współdziałania w tym zakresie organów administracji rządowej ze związkami wyznaniowymi. Na działalność humanitarną przeznaczono w okresie lat 1992-2002 od 41% do 47% środków przeznaczonych na dotacje. Ustawa 12.3.2004 r. o pomocy społecznej ^{[ 21 ]} obliguje organy państwowe i samorządu terytorialnego przy organizacji pomocy społecznej do współpracy na zasadach partnerstwa zwłaszcza z Kościołem Katolickim oraz innymi kościołami i związkami wyznaniowymi.

Zgodnie z art. 3 ust.3 pkt 1 ustawy z 24.3.2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie ^{[ 22 ]} działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego. Sfera zadań publicznych objęta działalnością pożytku publicznego obejmuje m.in. działalność charytatywną, działania na rzecz osób niepełnosprawnych, pomoc ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen, ale także naukę, edukację, oświatę i wychowanie. Organy administracji publicznej współpracując z jednostkami organizacyjnymi związków wyznaniowych, mogą zlecać im realizację określonych zadań publicznych, formie powierzenia wykonywania tego rodzaju zadań lub wspierania realizacji zadań publicznych w ramach prowadzonej przez nie działalności statutowej. W związku z tym kościołom mogą być udzielone dotacje. Współpraca odbywa się na zasadach: pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji oraz jawności. Jednostkom organizacyjnym związków wyznaniowych, jako organizacjom porządku, publicznego przysługuje, na zasadach określonych w przepisach odrębnych, w odniesieniu do prowadzonej przez nią działalności pożytku publicznego zwolnienie od podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej oraz opłat sądowych. Mogą one, na zasadach określonych w odrębnych przepisach, nabywać na szczególnych warunkach prawo użytkowania nieruchomości będących własnością Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego. Ponadto podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych mogą im przekazywać 1% obliczonego podatku. W roku 2006 największym beneficjentem tej regulacji okazał się Caritas, który otrzymał od podatników ok. 5 mln. ^{[ 23 ]}

[ 18 ] Zwolnienie nie dotyczy dochodów uzyskanych z działalności polegającej na wytwarzaniu wyrobów przemysłu elektronicznego, paliwowego, tytoniowego, wyrobów alkoholowych o zawartości alkoholu powyżej 1,5% (ale nie wina mszalnego czy wina na wieczerzę sederową) oraz wyrobów z metali szlachetnych albo z udziałem tych metali, a ponadto dochodów pochodzących z handlu tymi wyrobami bądź też uzyskanych z działalności polegającej na oddaniu środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych do odpłatnego używania na warunkach określonych w przepisach dotyczących opodatkowania stron umowy leasingu.

[ 19 ] Omawiana regulacja jest wyraźnie anachroniczna. Miała ona sens w warunkach gospodarki planowej przy stałym braku maszyn i urządzeń poligraficznych oraz papieru.

[ 23 ] P. Wrabec, Na pomoc!, „Polityka", 2007, nr 4, s. 40. Druga w kolejności obdarowana organizacja to ZHP na kwotę „tylko" 1,4 mln zł., trzecia zaś to Polska Akcja Humanitarna — ok. 1 mln zł.