Istniejąca w latach 1990-1999 Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej ^{[ 1 ]} oraz Sojusz Lewicy Demokratycznej – partia polityczna powstała w 1999 r. ^{[ 2 ]}, to najbardziej znaczące ugrupowania lewicowe, funkcjonujące w Trzeciej Rzeczypospolitej. Jako główne formacje koalicji rządowych sprawowały one władzę w Polsce w latach 1993-1997 oraz 2001-2005. W latach 1995-2005 urząd prezydencki pełnił wywodzący się ze wspomnianego środowiska politycznego Aleksander Kwaśniewski, jeden z twórców SdRP oraz jej przewodniczący w latach 1990-1995. Rekonstrukcja postaw wymienionych formacji wobec zjawiska religijności oraz związków wyznaniowych w decydującej mierze pozwala na ustalenia stanowiska całej polskiej lewicy w sprawach wyznaniowych oraz umożliwia zrozumienie (przynajmniej częściowo) meandrów polityki konfesyjnej państwa po roku 1989. Ponadto wydaje się, że w szczególności sferze stosunku partii do Kościoła katolickiego, można szukać przyczyn znacznego spadku poparcia dla SLD począwszy od roku 2004.

Stosunek SdRP oraz SLD do religii i Kościoła determinowała przede wszystkim negacja polityki wyznaniowej Polski Ludowej. Można wręcz zaryzykować przypuszczenie, że w znacznej mierze starsze i średnie pokolenie liderów tych formacji, rozpoczynające karierę polityczną w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, obciążone było swego rodzaju kompleksem winy? wobec Kościoła katolickiego. Wyraźnie obawiało się oskarżeń o wrogość wobec religii i Kościoła, które miały jakoby dowodzić nieprzezwyciężenia stereotypów z przeszłości i świadczyć o ich „postkomunistycznym” charakterze. Z drugiej strony w programie oraz w działaniu SdRP dostrzegalna była także negacja szeregu przemian, które dokonały się w stosunkach wyznaniowych w Polsce po roku 1989, a które prowadziły do nadania Państwu Polskiemu charakteru państwa wyznaniowego – rzymskokatolickiego. W sumie postulaty oraz inicjatywy SdRP a następnie SLD w sprawach wyznaniowych stanowiły przede wszystkim reakcję na działania Kościoła katolickiego i ugrupowań prawicowych w tej sferze. Analizowanym formacjom lewicowym w okresach sprawowania władzy nie udało się przeprowadzić procesu resekularyzacji państwa. Co najwyżej można mówić, szczególnie w odniesieniu do współrządców z lat 1993-1997, o powstrzymywaniu zjawiska aprecjacji Kościoła większościowego w życiu publicznym oraz nadawaniu państwu charakteru konfesyjnego.

Socjaldemokracja RP, biorąc pod uwagę charakter programu politycznego oraz skład członkowski, była w latach 1990-1999 najpoważniejszym laickim ugrupowaniem politycznym w Polsce. Laickość partii wiązała się z jej politycznym rodowodem jak również profilem światopoglądowym członków i sympatyków. Według opinii liderów powstanie SdRP było wynikiem trwającej od lat politycznej emancypacji reformatorskiego skrzydła PZPR ^{[ 3 ]}. U schyłku lat osiemdziesiątych nurt reformatorski doprowadził do zasadniczego przewartościowania polityki wyznaniowej partii – uznania zasady neutralności światopoglądowej państwa. Nastąpiło to w toku prac nad ustawą o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Jesienią 1988 r. gen. Wojciech Jaruzelski, jako I Sekretarz PZPR, zaaprobował zamieszczenie wymienionej zasady w projekcie ustawy, popartej następnie przez posłów PZPR 17 maja 1989 r. ^{[ 4 ]}. W Sejmie X kadencji zasada neutralności światopoglądowej państwa stała się integralna częścią programu Klubu Poselskiego ^{[ 5 ]} oraz Tez Deklaracji Programowej tej partii, skierowanych przez XVI Plenum KC do dyskusji przedzjazdowej ^{[ 6 ]}.

Laicki program SdRP był warunkowany także daleko posuniętym zeświecczeniem elity partyjnej – znacząco powyżej średniej krajowej. Wśród delegatów na II Kongres SdRP w 1993 r. aż 63% określało się jako niewierzący zaś 70% nie praktykowało w ogóle. Na IV Kongresie udział niewierzących wzrósł do 66%, jednocześnie liczebność niepraktykujących zmalała do 62%. Natomiast w 1995 r. wśród delegatów wzrósł – w porównaniu z II Kongresem – odsetek praktykujących nieregularnie i zachowujących tylko praktyki jednorazowe, odpowiednio z 11% do 13% oraz z 15% do 23 % ^{[ 7 ]}.

Laickość partii nie była tożsama z antyklerykalizmem. Stanowczo odpierała ona zarzuty o doktrynalną antyreligijność czy antykościelność ^{[ 8 ]}. SdRP ustami swych liderów odrzucała ideę walki z Kościołem ^{[ 9 ]}. Uznawała za błędne i naganne praktyki okresu Polski Ludowej, ingerowania w wewnętrzne sprawy związków wyznaniowych, czy próby ateizacji społeczeństwa. Jednak jeszcze w 1997 r. socjaldemokraci przyznawali, że „polska socjaldemokracja wciąż znajduje się pod naciskiem pewnego dyskomfortu. Stale przypomina się nam bowiem niegdysiejsze krzewienie materialistycznego światopoglądu przez państwo socjalistyczne. Powiedzmy sobie jednak otwarcie – konstatowano – ten etap to przeszłość, która nie może nam w niczym plątać nóg, gdy zabiegamy o realizację zasad społeczeństwa otwartego światopoglądowo” ^{[ 10 ]}. Partia dostrzegała fakt związania zdecydowanej większości społeczeństwa z Kościołem Katolickim, doceniała jego wkład w rozwój polskiej kultury i państwowości ^{[ 11 ]}. Jak twierdził Aleksandr Kwaśniewski, współczesna lewica, wręcz przeciwnie, czerpała z uniwersalnych wartości chrześcijańskich i szukała inspiracji w społecznej doktrynie Kościoła ^{[ 12 ]}, zaś Józef Oleksy optymistycznie deklarował: […] „nie traktujemy naszego stosunku do religii i Kościoła jako artykułów naszej socjaldemokratycznej wiary, podchodzimy do tych kwestii bez żadnych uprzedzeń i zupełnie zbędnych emocji” ^{[ 13 ]}.

W „Deklaracji Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej”, przyjętej na Kongresie Założycielskim, za niezbywalną wartość życia społecznego uznano tolerancję. Partia za niepodważalne uważała też wolność słowa, sumienia i wyznania. Domagała się zagwarantowania praw mniejszości w dziedzinie religijnej. W deklaracji III Kongresu SdRP ^{[ 14 ]} upomniano się nawet także o prawa niewierzących. Stwierdzono w niej, że „ateiści i agnostycy mają prawo do swoich przekonań takie samo, jak wyznawcy zinstytucjonalizowanych religii” ^{[ 15 ]}. Za swój obowiązek w ówczesnych polskich warunkach partia uznała „występowanie w obronie praw wszystkich światopoglądowych mniejszości” ^{[ 16 ]}. Stojąc na gruncie zasady równouprawnienia religii i światopoglądów SdRP miała odwagę otwarcie głosić, że „ateizm oznacza postawę filozoficzną równie godną szacunku jak różnorodne postawy religijne” ^{[ 17 ]}. W związku z tym Socjaldemokracja stała na stanowisku rozdziału kościoła od państwa i jego neutralności w stosunku do przekonań religijnych obywateli, co łączono z zasadą świeckości państwa ^{[ 18 ]}. Wymienione zasady, uznane za warunek demokratycznego państwa, okazały się trwałym elementem programu socjaldemokracji. Wyeksponowaniu uległa zwłaszcza zasada neutralności światopoglądowej państwa, konsekwentnie promowana przez SLD w pracach konstytucyjnych ^{[ 19 ]} i zapewne pod jego wpływem zaliczona do konstytucyjnego minimum ^{[ 20 ]}. Neutralność światopoglądową państwa uznano za „złoty środek” pomiędzy antyklerykalizmem a udziałem kościoła w instytucjach publicznych i procesie prawotwórczym ^{[ 21 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: W sprawie biopolometru. Triumf głupoty czy legalizacja oszustwa? Boży wojownicy

See comments (6)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego