Prawo własności a funkcjonowanie kościołów i związków wyznaniowych w Polsce

Prawo własności przysługujące kościołom i innym związkom wyznaniowym jest przede wszystkim gwarancją wolności sumienia i wyznania w wymiarze kolektywnym ^{[ 1 ]}. W szczególności własność zabezpiecza wolność kultu. Daje najdalej idące uprawnienia w sferze praw rzeczowych wspólnotom konfesyjnym wobec przedmiotów kultu religijnego, a zwłaszcza do miejsc — gruntów, budynków i lokali, w których kult ten jest sprawowany. Analogicznie prawo własności zabezpiecza także wolność działalności związków wyznaniowej w sferze pozakultowej, m.in. w zakresie aktywności charytatywno-opiekuńczej, oświatowo-wychowawczej, czy naukowej. Bardzo ważną funkcją prawa własności i innych praw majątkowych jest zabezpieczanie niezależności (autonomii) wspólnot religijnych we właściwym im zakresie w relacjach z władzami publicznymi ^{[ 2 ]}. Własność chroni wspólnoty konfesyjne, którym przysługuje, przed wasalizacją w stosunku do państwa. Zapewnia im zwłaszcza niezależne źródła dochodów, koniecznych do utrzymania infrastruktury religijnej oraz duchowieństwa.

Powyższe stwierdzenia pozwalają zrozumieć, dlaczego szereg reżimów absolutystycznych, autorytarnych, czy totalitarnych dokonywało masowych konfiskat własności, szczególnie nieruchomości, należących do kościołów i innych związków wyznaniowych ^{[ 3 ]}. Te same motywy tłumaczą także ustanawianie w ustrojach niedemokratycznych ograniczeń w nabywaniu praw rzeczowych przez wspomnianą kategorię podmiotów. Przybierały one formy m.in. wymogów uzyskania zgody organów administracji na nabycie prawa własności, przede wszystkim nieruchomości, czy ograniczenia, a nawet pozbawienia zdolności prawnej, względnie zdolności do czynności prawnych, jednostek organizacyjnych wspólnot religijnych. We wszystkich bodaj państwach komunistycznych miały miejsce, szczególnie w pierwszym okresie formowania się nowego ustroju, liczne formalne, względnie faktyczne, wywłaszczenia własności kościelnej.

Własność i inne prawa rzeczowe oraz obligacyjne mogą stanowić jednak dla wspólnot religijnych także wyzwanie. Nadmierna koncentracja aktywność związków wyznaniowych na powiększeniu swego stanu posiadania w wymiarze materialnym może przesłonić zasadniczy cel ich działalności, jaki jest zaspokojenie potrzeb religijnych swoich wiernych. Tym samym może zostać podważona kluczowa wartość, konieczna dla skutecznego działania kościołów - wiarygodność ich przesłania duszpasterskiego. Doświadczenie uczy, że odbudowanie zaufania wiernych w takich okolicznościach to proces długotrwały.

W Polsce wraz z początkiem procesu demokratyzacji prawodawca likwidował prawne ograniczenia dotyczące własności kościołów i innych związków wyznaniowych. Proces wspomniany został zapoczątkowany jeszcze na podstawie uchwalonych 17 maja 1989 r. przez Sejm PRL IX kadencji: ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ^{[ 4 ]}. Już wówczas wprowadzono w pierwszej z wymienionych ustaw preferencje na rzecz Kościoła większościowego w zakresie nabycia własności nieruchomości pozostających w jego władaniu oraz przywrócenia własności niektórych kategorii nieruchomości przejętych w przeszłości przez państwo. Te korzystne regulacje prawne były motywowane zwłaszcza aktualnymi względami politycznymi. Stosując niektóre analogiczne metody, jak na początku lat siedemdziesiątych XX wieku ekipa Edwarda Gierka ^{[ 5 ]}, rządząca ekipa gen. Wojciecha Jaruzelskiego pragnęła zapewne pozyskać, jeśli nie przychylność, to przynajmniej neutralność Kościoła instytucjonalnego przed częściowo demokratycznymi wyborami parlamentarnymi 4 czerwca 1989 r. Celem działań władz mogło być także zyskanie poparcia przynajmniej części z pośród przytłaczającej większości obywateli identyfikujących się z Kościołem ^{[ 6 ]}. Oczekiwania te okazały się jednak chybione. Na analogicznych, chociaż niekiedy istotnie odmiennych zasadach w latach 1991 — 1997 stopniowo uregulowano problematykę restytucji własności nieruchomości wobec pozostałych kościołów i innych związków wyznaniowych. Nastąpiło to na podstawie ustaw szczegółowych odpowiednio: o stosunku Państwa do niektórych kościołów chrześcijańskich oraz do gmin wyznaniowych żydowskich w RP ^{[ 7 ]}, a także w wyniku nowelizacji ustawą 29 czerwca 1997 r. m.in. ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ^{[ 8 ]}.

Na mocy ustawy z 28 lipca 1990 r. nowelizującej Kodeks cywilny został uchylony jego art. 36, który ograniczał zdolność prawną wyznaniowych osób prawnych do posiadania praw majątkowych niezbędnych do realizacji celów religijnych. ^{[ 9 ]} Nowelizacja ta zniosła również przepisy uzależniające nabycie praw majątkowych przez wyznaniowe osoby prawne w drodze spadku, zapisu i darowizny lub w drodze umowy dożywocia od zezwolenia organów administracji państwowej. W następstwie wydania ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania występujące dotąd różnorodne ograniczenia w zbywaniu nieruchomości przez związki wyznaniowe mające ustawową regulację prawną, pochodzącą jeszcze z okresu II RP, lub te, których byt prawny oparty był na prawie o stowarzyszeniach, utraciły swoje podstawy prawne. Zachowały natomiast moc obowiązującą ograniczenia przewidziane przez ogólnie obowiązujące przepisy, dotyczące określonego rodzaju nieruchomości ^{[ 10 ]}.

Problematyka własności związków wyznaniowych w III RP swoim znaczeniem wykracza poza sferę konfesyjną, ekonomiczną, czy cywilistyczną. Wiąże się w szczególności z realizacją szczegółowych norm ustrojowych związanych z ideą państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Miała i nadal posiada implikacje międzynarodowe ^{[ 11 ]}.

[ 2 ] Na temat zasady niezależności i autonomii państwa i związków wyznaniowych (Kościoła) zob. szczególnie: W. Góralski, A. Pieńdyk, Zasada niezależności i autonomii państwa i Kościoła w konkordacie polskim z 1993 r., Warszawa 2000, s. 11-23, J. Krukowski, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 105- 137, M . Pietrzak, Państwo laickie, [w:] Demokratyczne, świeckie państwo prawne, Warszawa 1999, s. 135-137, 146-149.

[ 3 ] Na temat ekonomicznych instrumentów podporządkowania państwu Kościoła prawosławnego w Cesarstwie Rosyjski zob.: J. Matwiejuk, Status prawny związków wyznaniowych w przedrewolucyjnej Rosji, [w:] Konstytucja. Ustrój polityczny. System organów państwowych. Prace ofiarowane Profesorowi Marianowi Grzybowskiemu, red. nauk., S. Bożyk, A. Jamróz, Białystok 2010, s. 341-347.Zob. także art. 13 dekretu Rady Komisarzy Ludowych z 28 stycznia 1918 r. o oddzieleniu kościoła od państwa i szkoły od kościoła (Zbiór Praw z 1918 r., Nr 18, poz. 263), § 21 bułgarskiej ustawy z dnia 26 lutego 1949 r. o wyznaniach religijnych (Dziennik Państwowy Nr 48 z dnia 1 marca 1949 r.), art. 29 i 36 rumuńskiej dekretu nr 177 z 3 sierpnia 1948 r. o ogólnym ustroju wyznań religijnych (zob. H. Świątkowski, Stosunek państwa do kościoła w różnych krajach, Warszawa 1952, s.167); węgierska ustawa z 16 czerwca 1949 r. o przejęciu przez Państwo szkół niepaństwowych (tamże, s. 149-150).

[ 5 ] Zob.: ustawa z dnia 23 czerwca 1971 r. o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych (Dz. U. Nr 16, poz. 156), zarządzenie Dyrektora Urzędu do Spraw Wyznań z dnia 13 sierpnia 1971 r. w sprawie wykonania przepisów o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych (M.P. Nr 44, poz. 284) oraz uchwała nr 231 Rady Ministrów z dnia 8 października 1973 r. w sprawie przekazania osobom prawnym Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych (M.P. Nr 45, poz. 262), uchwała nr 303 Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1973 r. (o tej samej nazwie; M.P. Nr 57, poz. 325). W następstwie ustawy z 1971 r. tylko osoby prawne Kościoła katolickiego w Polsce nabyły własność ok. 4700 kościołów i kaplic, w tym ok. 2500 — poewangelickich, ok. 1500 innych budynków i 830 ha gruntów rolnych. W następstwie trzech uchwał Rady Ministrów z 1973 r. osoby prawne Kościoła Katolickiego nabyły dalsze 629 nieruchomości (zob. Polityka wyznaniowa. Tło. Warunki. Realizacja., red. W. Mysłka i M. T. Staszewskiego, Warszawa 1975, s. 307 oraz M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010, s. 197. Zob. także: A. Friszke, PRL wobec Kościoła. Akta 1970-1978, Warszawa 201, s. 82-83, 99-100, 114-115, 119.

[ 7 ] Zob. ustawa z 5 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. Nr 66, poz. 287 z późn. zm.), ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (Dz. U. Nr 73, poz. 323 z późn. zm.), ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP (Dz. U. Nr 73, poz. 324 z późn. zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP (Dz. U. Nr 97, poz. 480 z późn. zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP (Dz. U. Nr 97, poz. 479 z późn. zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP (Dz. U. Nr 97, poz. 281 z późn. zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP (Dz. U. Nr 97, poz. 482 z późn. zm.), ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP (Dz. U. Nr 41, poz. 253 z późn. zm.), ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów (Dz. U. Nr 41, poz. 252 z późn. zm.), ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP (Dz. U. Nr 41, poz. 254 z późn. zm.) oraz ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP (Dz. U. Nr 41, poz. 251 z późn. zm.).