Współcześnie w Polsce krzyż — symbol chrześcijaństwa — nabrał charakteru symbolu państwowego. Okoliczności jego umieszczania w instytucjach państwowych i samorządowych, w których sprawowana jest władza publiczna jednoznacznie wskazują, że w ten sposób państwo legitymizuje chrześcijaństwo (w istocie rzeczy katolicyzm), lansuje treści konfesyjne jako godne powszechnej aprobaty popierając je swoim autorytetem. Krzyże (krucyfiksy) znajdują się w salach posiedzeń izb parlamentarnych, czy szeregu organów stanowiących samorządu terytorialnego. Należy odnotować, iż próby umieszczenia symboli religijnych innych religii czy światopoglądów w salach posiedzeń rad miejskich zakończyły się niepowodzeniem. Albo w ogóle nie pozwolono ich zawiesić, jak w Gdańsku ^{[ 23 ]}, albo zostały one usunięte przez samych radnych (Szczecin) ^{[ 24 ]}.

Ewidentnie świadczą o promowaniu przez najwyższe władze publiczne katolicyzmu liczne uchwały Sejmu i Senatu. Sejm przyjął uchwałę m.in. ws. budowy w Warszawie Świątyni Opatrzności Bożej (1998), ws. 350. rocznicy zakończenia oblężenia Jasnej Góry (2005). ws. uczczenia 350. rocznicy Ślubów Lwowskich króla Jana Kazimierza, ws. 30 rocznicy rozpoczęcia pontyfikatu Jana Pawła II (2008), ws. 10. rocznicy wystąpienia Jana Pawła II w Sejmie, czy ws. przypadków prześladowania chrześcijan w Indiach (2009). Senat podjął uchwały m.in. ws. uczczenia postaci i dokonań błogosławionego Ojca Honorata Koźmińskiego (2008), dla uczczenia rocznicy śmierci Ojca Świętego Jana Pawła II (2008). ws. uczczenia 30. rocznicy wyboru Kardynała Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową (2008), czy ws. uczczenia 70. rocznicy śmierci świętej Urszuli Ledóchowskiej i uznania jej za wzór patriotki (2009). Szczególnie krytyczną, a zarazem pozbawioną podstaw merytorycznych, reakcję polskich izb parlamentarnych wywołał wyrok ETPCz z 3 listopada 2009 r. w sprawie Lautsi v. Włochy, w którym uznano obowiązkową ekspozycję krzyża w sali szkolnej we Włoszech za naruszającą prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami oraz wolność myśli, sumienia i wyznania. W związku z tym Sejm przyjął 3 grudnia 2009 r. uchwałę ws. ochrony wolności wyznania i wartości będących wspólnym dziedzictwem narodów Europy ^{[ 26 ]}. Senat podobnie podjął 4 lutego 2010 r. uchwałę ws. poszanowania Krzyża ^{[ 27 ]}. Postawę  znaczącej części polskich decydentów szczebla krajowego i lokalnego znamionuje w istocie rzeczy instrumentalny stosunek do symboli religijnych, czy ujmując rzecz szerzej — do samej religii. Symbole religijne są traktowana jako narzędzia mobilizacji potencjalnych wyborców, czy instrumenty poszukiwania społecznej legitymizacji w warunkach utrzymującej się od lat stosunkowo niskiej frekwencji wyborczej.

Władze polskie nie zachowały standardów neutralności i bezstronności w regulacji niektórych spornych spraw majątkowych między niektórymi konfesjami. Powyższy zarzut był aktualny w latach 1991 — 2010 r. w odniesieniu do Kościoła katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Na mocy ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP osoby prawne tej konfesji nabyły własność znajdujących się w ich władania w dniu wejścia w życie wspomnianej ustawy nieruchomości, o ile w szczególności znajdowały się na nich cmentarze, obiekty sakralne z budynkami towarzyszącymi, z wyjątkiem kościołów garnizonowych (art. 60 ust. 1 pkt. 5). Nabycie własności dotyczyło także nieruchomości tego typu, w stosunku do których prawo własności posiadały dotychczas inne związki wyznaniowe. W ten sposób Kościół katolicki uzyskał własność m.in. ok. 100 byłych obiektów sakralnych Kościoła prawosławnego. W trakcie prac legislacyjnych strona prawosławna zgodziła się, że zainteresowane kościoły nie będą nawzajem dokonywać rewindykacji swych nieruchomości znajdujących się we władaniu drugiej strony ^{[ 28 ]}. Tych zasad ustawodawca nie zastosował jednak konsekwentnie wobec Kościoła prawosławnego. W art. 49 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do PAKP wprowadzono i latami utrzymywano dyskryminujący stronę prawosławną wyjątek. Przewidziano bowiem, że uregulowanie stanu prawnego nieruchomości lub ich części, które przeszły na własność Państwa na podstawie dekretu z 5 września 1947 r. o przejściu na własność Państwa mienia pozostałego po osobach przesiedlonych do ZSRR (Dz. U. Nr 59, poz. 318 z późn. zm.), a były własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji grecko-katolickich (unickich) Diecezji Przemyskiej obrządku grecko-katolickiego oraz Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny i które pozostają we władaniu prawosławnych kościelnych osób prawnych określi odrębna ustawa. W ten sposób Kościół prawosławny nie nabył własności wobec 24. pounickich cerkwi na Podkarpaciu, przekazanych mu we władanie jeszcze w latach 50. i 60. XX wieku przez władze państwowe. Szereg z tych obiektów PAKP odbudował lub wyremontował własnym nakładem. Spór między Kościołem prawosławnym a obrządkiem unickim Kościoła katolickiego trwał kilkanaście lat ^{[ 29 ]}. Był prawdopodobnie najpoważniejszym konfliktem międzywyznaniowym o charakterze majątkowym po 1989 r. w Polsce. Niepowodzeniem zakończyło się kilka prób uchwalenia odpowiedniej ustawy, inicjowanych przez posłów związanych z PAKP. Rada Ministrów wyraźnie nie zamierzała włączyć się czynnie w jego rozstrzygnięcie, pomimo iż przyczyną sporu były działania naczelnych władz państwowych w minionym okresie historycznym. Rząd III RP uzależniał poparcie dla odpowiedniej regulacji ustawowej osiągnięciem porozumienia między samymi zainteresowanymi konfesjami. Rozstrzygnięcie omawianego sporu poprzez działania legislacyjne było, zdaniem Włodzimierza Bendzy ^{[ 30 ]}, skutecznie blokowane przez hierarchię Kościoła katolickiego w Polsce. Fiaskiem zakończyła się także próba rozstrzygnięcia sporu w drodze orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Prawosławny Metropolita Warszawski i Całej Polskie wystąpił w imieniu Kościoła 15 lutego 2002 r. z wnioskiem do TK o stwierdzenie niezgodności z art. 25 ust. 1, art. 32, oraz art. 64 ust. 2 Konstytucji m.in. art. 49 ustawy z dnia 4 lipca 1991 r. Trybunał w orzeczeniu z 2 kwietnia 2003 r. (sygn. akt K 13/02) uznał konstytucyjność wspomnianego przepisu. Nie tylko nie rozstrzygnął sporu międzywyznaniowego, ale swoim orzeczeniem w istocie rzeczy utrwalił wadliwy stan prawny. Orzeczenie TK spotkało się z krytyką nie tylko ze względów merytorycznych, ale także z uwagi na poważne uchybienia merytoryczne, kładące się cieniem na bezstronności Trybunału ^{[ 31 ]}. Wnioskodawca wniósł zatem skargę o wznowienie postępowania z powodu nieważności. Skarga została jednak przez TK 17 lipca 2003 r. odrzucona z powodu niedopuszczalności orzekania, a postępowanie w sprawie umorzone. W konsekwencji Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny w dniu 30 września 2003 r. wystąpił do ETPCz ze skargą przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, zarzucając jej naruszenie: art. 6 § 1, art. 9, art. 13 i 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz art. 1 Protokołu 1 do Konwencji. Postawa strony rządowej w toku postępowania przed Europejskim Trybunałem może być oceniana jako nosząca znamiona obstrukcji.

Perspektywa rozprawy przed ETPCz, wyznaczonej na 17 czerwca 2008 r., zatem dalszego umiędzynarodowienia, sprawy skłoniła wreszcie Radę Ministrów do aktywnego zaangażowania się w zakończenie tego sporu majątkowego. W wyniku negocjacji między przedstawicielami Kościoła prawosławnego, obrządku unickiego oraz Rządu 16 grudnia 2008 r. zostało osiągnięte pisemne porozumienie ^{[ 32 ]}. Stało się ono podstawą uchwalenia ustawy z 17 grudnia 2009 r. o uregulowaniu stanu prawnego niektórych nieruchomości pozostających we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego ^{[ 33 ]}. Na jej podstawie PAKP uzyskał własność 21. cerkwi, Diecezja Przemyska obrządku grecko-katolickiego nabyła własność jednej świątyni, a Skarb Państwa zobowiązał się wypłacić każdemu z Kościołów ekwiwalent pieniężny za w sumie dwie nieruchomości, do których konfesje rościły sobie prawa. Nasuwa się zatem pesymistyczna konstatacje, że aż ponad 18 lat Państwo Polskie dojrzewało do podjęcia roli bezstronnego arbitra w konflikcie międzywyznaniowym, zgodnie ze standardami sformułowanymi w orzecznictwie strasburskim. Do działania najwyższe władze państwowe skłoniła dopiero realna perspektywa prestiżowej porażki przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

W III RP potwierdzono niedostateczne respektowanie standardów europejskich (strasburskich) w zakresie tzw. negatywnej wolności myśli, sumienia i wyznania. Zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa ETPCz jednostka ma prawo do niemanifestowania swojej religii lub przekonań i zachowania się w sposób, z którego można wyciągnąć wnioski na temat jego przekonań lub ich braku. W rezultacie władze państwowe nie mają prawa interweniować w dziedzinie wolności jak również domagać się informacji na temat jej przekonań, ani zmuszać ją do manifestowania swoich przekonań dotyczących wiary (zob. Alexandris v. Grecja, 19516/06, § 38). W wyroku z 2 lutego 2010 r. w sprawie Sinan Isik v. Turcja Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł w szczególności, że w sytuacji, gdy dokumenty tożsamości zawierają rubryki poświęcone religii, fakt pozostawienia takiej rubryki pustej będzie pociągał za sobą nieuchronne konotacje. Użytkownicy dokumentu tożsamości bez informacji dotyczącej religii będą się odróżniać, mimowolnie i na mocy ingerencji władz, od osób, które posiadają dokument tożsamości z wpisem o wyznawanej religii. Ponadto, w opinii Trybunału, żądanie, by w dokumencie tożsamości nie został dokonany żaden wpis, ma ścisły związek z najintymniejszymi przekonaniami jednostki. Wobec tego uznano, że w takim wypadku nadal dochodzi do ujawniania najintymniejszych przekonań jednostki. Taka sytuacja według ETPCz przeciwstawia się bez wątpienia koncepcji swobody w braku manifestowania swojego wyznania lub przekonań.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: W Egipcie umiarkowani rzucają się wilkom na pożarcie  Era dualistycznego myślenia

See comments (19)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego