Wolność sumienia i wyznania w Polsce w świetle standardów europejskich

Niestety ustawa z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. Nr 254, poz. 1700) nie ustanawia zakazu nierównego traktowania osób fizycznych ze względu na religię, wyznanie, czy światopogląd w zakresie oświaty i szkolnictwa wyższego (art. 7).

W Polsce występują także niedostatki w zakresie respektowania wolności myśli, sumienia i wyznania osób znajdujących się w szczególnym stosunku podporządkowania. Wskazuje na to zwłaszcza wyrok z 7 grudnia 2010 r. ws. Jakóbski v. Polska. ETPCz stwierdził w nim naruszenie przez Państwo Polskie art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Skarżącemu, skazanemu na karę pozbawienia wolności, wyznania buddyjskiego (szkoła mahajana) władze zakładów karnych, w których przebywał nie zapewniły, pomimo jego wielokrotnych próśb, diety bezmięsnej (wegetariańskiej), zgodnej z wyznawaną przez niego religią. Skarżący podnosił, że odmowa zapewnienia mu w zakładzie karnym bezmięsnych posiłków zgodnie ze wskazaniami wyznawanej przez niego religii stanowi naruszenie jego prawa do uzewnętrzniania wyznania poprzez przestrzeganie reguł buddyzmu. Trybunał oceniając zasadność skargi zwrócił uwagę na pozytywne obowiązki państwa w zakresie zagwarantowania wolności uzewnętrznia religii. Za istotne uznano zalecenie Komitetu Ministrów Rady Ministrów do państw członkowskich w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, przyjęte w dniu 11 stycznia 2006 r., pomimo, że z formalnego punktu widzenia nie ma ono charakteru wiążącego. Wspomniany akt określający standardy diety więziennej stwierdza m.in., że więźniowie otrzymują pożywienie uwzględniające zwłaszcza ich religię i kulturę (reguła 22). W konkluzji ETPCz skonstatował, że władze nie zdołały odpowiednio wyważyć interesów władz więziennych i skarżącego wyrażających się w jego prawie do uzewnętrzniania swojego wyznania poprzez przestrzeganie zasad buddyzmu.

Stwierdzić należy w związku ze wspomniana sprawą brak pełnej zgodności polskiego prawa krajowego z ze standardami wynikającymi z Europejskich Reguł Więziennych. Na mocy art. 109 Kodeksu karnego wykonawczego z 6 czerwca 1997 r. skazani powinni otrzymywać posiłki uwzględniające zatrudnienie, wiek oraz, w miarę możliwości , przekonania religijne i tradycje kulturowe. W oparciu o wspomniany artykuł Minister Sprawiedliwości wydał w dniu 22 września 2003 r. Rozporządzenie w sprawie określenia wartości dziennej normy wyżywienia oraz rodzaju diet wydawanych osobom osadzonym w zakładach karnych i aresztach śledczych. Rozporządzenie dotyczy dwóch rodzajów specjalnych diet: diety lekkostrawnej i cukrzycowej. Nie przewidziano w nim diety wegetariańskiej. Natomiast standardy europejskie nie przewidują elementu uznaniowości przy realizacji wymogu respektowania przez władze zakładów karnych norm dietetycznych wynikających z religii wyznawanej przez osadzonego.

W prawie polskim utrzymują się ograniczenia wewnętrznej niezależności związków wyznaniowych. Jak potencjalne naruszenie standardów wynikających z orzecznictwa ETPCz można oceniać ograniczenie tylko do obywateli polskich możliwości występowania z wnioskami o rejestrację związku wyznaniowego przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji ^{[ 42 ]}. O rejestrację może wystąpić jedynie co najmniej 100. obywateli polskich posiadających pełną zdolność do czynności prawnych. Rejestracja jest konieczną przesłanką uzyskania przez wspólnotę religijną osobowości prawnej w formie organizacyjnej przewidzianej przez jej prawo wewnętrzne (statut) oraz uzyskania pewnych szczególnych uprawnień, które polski system prawnych przyznaje związkom wyznaniowym. ETPCz orzekł natomiast 5 października 2006 r. w sprawie Moscow Branch of the Salvation Army v. Russia, że obce pochodzenie założyciela wspólnoty nie stanowi dostatecznego uzasadnienia odmowy rejestracji ^{[ 43 ]}.

Ponadto ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania przewiduje odmienne, jak można generalnie sądzić — szerzej określone — przesłanki odmowy rejestracji związków wyznaniowych oraz ich wykreślenia z rejestru (zob. art. 33 ust. 3 oraz art. 36 ust. 1 pkt. 3, art. 36a ust. 1), niż przewidziane w art. 9 ust. 2 EKPCz przesłanki ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii. Ustawodawca zwłaszcza nie przewidział jako wymogu odmowy rejestracji, czy wykreślenia z rejestru, konieczności tego rodzaju ograniczeń w demokratycznym społeczeństwie. Wprowadził natomiast nie przewidzianą w Konwencji przesłankę sankcjonujących działań władz publicznych - sprzeczność z przepisami ustaw chroniącymi władzę rodzicielską, czy ogólniejszą przesłankę sprzeczności przepisami ustaw chroniącymi bezpieczeństwo (a nie bezpieczeństwo publiczne). Zarazem jednak ustawa z 1989 r. przewiduje niektóre kryteria odmowy rejestracji, czy wykreślenia z rejestru wspólnot konfesyjnych w stopniu bardziej ograniczonym niż Konwencja ^{[ 44 ]}. Wydaje się, że dopiero ewentualne orzeczenie Trybunału w sprawie konkretnej skargi skierowanej przeciwko Polsce, rozstrzygnie, czy odmienności jej szczegółowego ustawodawstwa wewnętrznego w kontekście standardów zawartych w art. 9 ust. 2 EKPCz mieszczą się w ramach dopuszczalnego przez ETPCz tzw. „marginesu oceny". Generalnie trzeba jednak stwierdzić za Leszkiem Garlickim, że orzecznictwo ETPCz nakłada obecnie bardzo wysokie wymagania na władze publiczne w zakresie rejestracji wspólnot religijnych ^{[ 45 ]}.

Jako nieodpowiadające w pełni standardom Konwencji w zakresie respektowania wewnętrznej niezależności związków wyznaniowych można oceniać również postanowienia Konkordatu polskiego z 28 lipca 1993 r. wymagające, aby Stolica Apostolska mianowała biskupami w Polsce duchownych, którzy są obywatelami polskimi (art. 7 ust. 3). Biskup należący do Konferencji Episkopatu Polski, według traktatu, nie może należeć do krajowej Konferencji Episkopatu w innym państwie (art. 6 ust. 4), zaś biskup nie będący obywatelem polskim nie może należeć do Konferencji Episkopatu Polski. Taki hierarcha nie może sprawować jurysdykcji w Rzeczpospolitej Polskiej, z wyjątkiem legata lub innego wysłannika papieskiego (art. 6 ust. 5). Ograniczenia dotyczą także tworzenia struktur kościelnych ^{[ 46 ]}. Zgodnie z art. 6 ust. 2 umowy z 1993 r., żadna część terytorium polskiego nie może być włączona do diecezji lub prowincji kościelnej mającej swoją siedzibę poza granicami RP. Podobnie, żadna diecezja mająca swoją stolicę w Polsce nie będzie się rozciągała poza granice Państwa Polskiego (art. 6 ust. 3). Wymienione postanowienia Konkordatu wskazują na postrzeganie hierarchicznego Kościoła katolickiego przez właściwe władze polskie nie tylko jako organizacji religijnej ale jako podmiotu o charakterze politycznym, którego działalność może potencjalnie stać w sprzeczności z interesami państwa ^{[ 47 ]}.

Analogicznie krytycznie należy oceniać ograniczenia samorządności wyznań zawarte w art. 14 ust. 4 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz w art. 11 ust. 2 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. Nr 66, poz. 287 z późn. zm.). W pierwszym przypadku ustawodawca wymaga ogólnie, aby o ile odrębna ustawa lub ratyfikowana umowa międzynarodowa nie stanowią inaczej, władze kościoła lub innego związku wyznaniowego upewniły się, czy minister właściwy do spraw wyznań religijnych nie wyraża sprzeciwu, wobec objęcia przez cudzoziemców stanowisk w kierowniczych organach wykonawczych związku wyznaniowego, w diecezjach (okręgach i porównywalnych jednostkach organizacyjnych), a nawet w parafiach (zborach, gminach i porównywalnych jednostkach organizacyjnych). Zgodnie z ustawą z 1991 r. przed utworzeniem jednostki organizacyjnej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej Święty Synod ma obowiązek zasięgnąć opinii ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. Ustawodawca w przypadku obu regulacji przewidział, że niezgłoszenie przez naczelny organ administracji wyznaniowej zastrzeżeń (w przypadku PAKP — uzasadnionych zastrzeżeń) w terminie 60 dni od daty powiadomienia uznaje się za wyrażenie zgody. W obu przypadkach również nie wskazano żadnych precyzyjnych przesłanek odmowy udzielenia owej zgody, co nadaje decyzjom ministra w tym zakresie charakter uznaniowy, pomimo że limitują wolność wyznawania religii w aspekcie kolektywnym ^{[ 48 ]}. Reasumując należy stwierdzić, że polskiego ustawodawcę charakteryzuje wyraźna nieufność w stosunku do cudzoziemców w zakresie realizacji przez nich wolności myśli sumienia i wyznania w ramach związków wyznaniowych. Opisany stan prawny zasługuje na negatywną ocenę w świetle art. 14 Konwencji, ustanawiającego zakaz dyskryminacji w szczególności ze względu na przynależność państwową, zwłaszcza w zakresie urzeczywistnienia gwarantowanej przez art. 9 EKPCz wolności uzewnętrzniania religii.

[ 44 ] EKPCz przewiduje jako przesłanki ograniczenia wolności uzewnętrznia religii lub przekonań m.in. względy moralności, czy ochrony praw i wolności innych osób. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania wymienia odpowiednio: moralność publiczną oraz podstawowe prawa i wolności innych osób [podkr. P.B.].

[ 46 ] Tymczasem Konkordat z Portugalią z 2004 r. nie wymaga od duchownych posiadania obywatelstwa portugalskiego; zapewnia także całkowitą swobodę w mianowaniu biskupów, bez obowiązku komunikowania się z władzami państwowymi. Nie ma nawet obowiązku uzgadniania z państwem nominacji biskupa polowego — zob. szerzej A. Merker, Konkordat polski na tle najnowszych konkordatów europejskich, [w:] Dziesięć lat polskiego konkordatu, red. C. Janik, P. Borecki, Warszawa 2009, s. 63.

[ 47 ] Jest paradoksem, ale tego rodzaju ograniczeń prawo polskie nie przewiduje wobec działających na podstawie szczegółowych aktów ustawodawczych kościołów i innych związków wyznaniowych mniejszości wyznaniowych. W sumie można mówić o naruszenia przez przytoczone przepisy konstytucyjnej zasady równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych (art. 25 ust. 1). Szerzej na temat tej zasady ustrojowej w prawie polskim zob. P. Borecki, Zasada równouprawnienia wyznań w prawie polskim, „Studia z Prawa Wyznaniowego" 2007, t. 10, s. 115-161.

[ 48 ] Tego rodzaju ograniczenie należy uznać za relikt prawny. Wskazuje na to porównanie z art. 4 ust. 3 ustawy z 13 maja 194 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (Dz. U. Nr 73, poz. 323 z późn. zm.), który nakłada na władze Kościoła jedynie obowiązki o charakterze informacyjnym. W przypadku utworzenia lub zniesie jednostki organizacyjnej za granicą Kościół zawiadamia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych.