Chiny dostarczały natchnienia europejskim i francuskim artystom XVIII wieku (rokoko opiera się w dużym stopniu na uwielbieniu orientalnych wzorów), stanowiły też źródło natchnienia i wzór do naśladowania dla teoretyków ustroju. Zwłaszcza nauki Konfucjusza, z jego afirmacją życia i unikaniem tematu śmierci („jeśli nie rozumie się, życia, to jak można zrozumieć śmierć"), stoicyzmem i dystansem wobec duchów i bogów, był inspirujący. Stad tak wiele ciepłych słów o nim i o Chinach w powiastkach filozoficznych Voltaire’a i innych. Fizjokraci z François'em Quesnay (1692-1774) na czele podziwiali chiński nacjonalistyczny (Chiny znały czysty nacjonalizm wieki wcześniej niż Europa) despotyzm. U Quesnay’a, który odrzucał demokrację (ignorancja mas) i „rząd angielski" (stały konflikt, między władzami) i pozostawał przy monarchii absolutnej, widzimy też pewne sympatie do chińskiego despotyzmu ^{[ 14 ]} (władza realizująca „oczywiste" interesy narodu, popierając rolnictwo) ^{[ 15 ]}

O tym jak idealizowano Chiny może świadczyć ta antyfrancuska wypowiedź hr. Chesterfielda, który jak wielu innych brytyjskich autorów osiemnastowiecznych, nie dostrzegał specjalnych różnic miedzy europejskim absolutyzmem a azjatyckim despotyzmem, mimo iż wolę królów Francji ograniczały; ordonanse ich poprzedników, zwyczaje polityczne i ciała pośredniczące (list z 29 III 1750):

"...W Chinach cesarze, choć rządzący absolutnie, mają w zwyczaju rządzić sprawiedliwie i z umiarem ^{[ 16 ]}, inaczej niż w innych orientalnych monarchiach, gdzie władcy są okrutni i gwałtowni. Król Francji, choć tak samo absolutny jak oni, jest zgodnie ze zwyczajem łagodniejszy; nie znam żadnych konstytucyjnych barier dla jego woli. Anglia jest dziś jedyną monarchią świata, o której z pewnością można rzec, iż posiada konstytucję ^{[ 17 ]}; gdyż prawa ludu są zabezpieczone prawami; co zaś się tyczy Szwecji czy Polski, to trudno ich władców nazwać monarchami, jako, że ich władza nie przekracza tej, jaką posiada doża wenecki… ^{[ 18 ]}.

Wychodziło więc na to, że Chiny są w swej polityce mądrzejsze od Francji. Mądrość Chin była jednym z aksjomatów epoki oświecenia.

1756 pamiątka z podróży wykonana dla załogi
holenderskiego okrętu, który odwiedził Kanton w 1756 roku.

W XIX wieku Chiny definitywnie przestały być obiektem admiracji Europejczyków i Amerykanów, ponieważ nie szanuje się krajów słabszych i zacofanych. Jeszcze w 1820 roku Chiny produkowały ok. 30 % światowego PKB ^{[ 19 ]}, ale w latach 40. miała przyjść zmiana. W początkach XIX wieku rząd chiński ograniczył handel z zagranicą do kilku monopolistycznych organizacji kupieckich, znajdujących się pod ich nadzorem. Protestowali przeciwko temu kupcy europejscy, zwłaszcza brytyjscy i francuscy. Kupując herbatę, jedwab, ryż i wytwory rzemiosła, musieli płacić srebrem, z braku zgody na wwóz do Chin własnych towarów. Dla zrównoważenia bilansu płatniczego, kupcy angielscy zaczęli do Chin dostarczać w dużych ilościach opium z Indii. Szkodliwy nałóg palenia opium tak się rozpowszechnił w Chinach, że zaczęto szmuglować wielkie jego ilości. Na polecenie cesarza Daoguanga, jego wysłannik w Kantonie, Lin Zexu, nakazał blokadę faktorii angielskich i zniszczył 20.000 skrzyń z zarekwirowanym opium topiąc je (przez 22 dni). Brytyjczycy wszczęli wojnę (1839-42), zajęto Kanton i Szanghaj. Chiny skapitulowały przed nowocześniejszym uzbrojeniem, któremu Chińczycy nie potrafili się przeciwstawić. Jedną ze zdobyczy wojny był Hongkong ^{[ 20 ]}. W latach 1856-1860 Brytyjczycy wykorzystali zatrzymanie statku „Arrow" ( należącego do Chińczyka, z chińską załogą, lecz pod banderą brytyjską , zarejestrowany był w Hongkongu) pod zarzutem przemytu opium i piractwa, by znów upokorzyć Chińczyków. 1 sierpnia 1860 wojska brytyjskie i francuskie wylądowały na północ od ujścia Hai He, koło Beitang, a 7 października, pokonując słaby opór Chińczyków, dotarły do Pekinu, opuszczonego przez dwór cesarski. Pałac cesarski został następnie splądrowany przez okupantów.

Splądrowanie i spalenie Pałacu letniego Yuanmingyuan (którym zachwycał się m.in. Victor Hugo), stanowi symbol urażonej dumy narodu chińskiego i jednocześnie nie plamę na jego honorze. Brytyjki autor Mark Leonard, nazywa Yuanmingyuan wręcz "chińskim; Ground Zero ^{[ 21 ]}". Pisze on o tym, że niedawno bo w 2006 roku chiński awangardowy dramaturg Zhang Guangtian wystawił sztukę pt: Yuanmingyuan, w której przedstawia scenę Z 1860 roku. Chłopi narzekają na cesarza, który ich zdaniem niewiele się interesuje ich losem, napotkanego żołnierza brytyjskiego zachęcają do szturmu na pałac, w którym jest co plądrować. Guangtian zrzucał winę na spalenie pałacu (dziś można oglądać tylko makiety i fragmenty) na samych Chińczyków, który porzucali chińskie idee, a naśladowali zachodni styl myślenia (jak dwóch członków ruchu: „Nauka i Demokracja" z 1919 w innej scenie sztuki) ^{[ 22 ]}.

Traktat nankiński — traktat stanowiący zakończenie I wojny opiumowej pomiędzy Wielką Brytanią a Chinami. Podpisany został 29 sierpnia 1842 roku na pokładzie cumującego w porcie Nankin angielskiego statku „Cornwallis". Na jego mocy Chiny musiały otworzyć pięć dużych portów dla europejskich statków i zlikwidować gildię kohong, Hongkong został odstąpiony Wielkiej Brytanii po wsze czasy, oraz przyznane zostały prawa eksterytorialne dla Brytyjczyków (tym samym Chiny pozwoliły na obcą jurysdykcję na swoim terytorium). Ponadto państwa europejskie zwolnione zostały z obowiązku trzykrotnego klękania i dziewięciokrotnej czołobitności. Anglia, USA, Francja, a potem i Rosja, wymusiły na Chinach liczne ustępstwa, w tym ustanowienie portów traktatowych, gdzie Chiny miały prawo tylko do 5-procentowego cła wwozowego, zaś resztę zysków mieli cudzoziemcy. Traktaty o zbliżonej treści zostały podpisane również z Francją i USA. Francuzi uzyskali dodatkowo pozwolenie na prowadzenie w Chinach działalności misyjnej przez Kościół katolicki. Traktat gwarantował otwarcie portu w Szanghaju dla międzynarodowego handlu. Kolejne traktaty zapewniły Wielkiej Brytanii, Francji, USA i Japonii eksterytorialne koncesje ^{[ 23 ]}.

Po wojnach domowych i z mocarstwami Chiny zrozumiały konieczność unowocześnienia gospodarki, zreformowania armii i rezygnacji z izolacji wobec świata zewnętrznego. W Pekinie powołano wtedy specjalny urząd, którego zadaniem było nawiązanie stosunków gospodarczych i naukowych z zagranicą (studenci) oraz przeprowadzenie reform. Katastrofy naturalne (susza 1876-1879) i powódź (1887)oraz państwa zachodnie przeszkadzały w reformach. Polityka „samoumacniania" oznaczał, że w okresie 1861-1894 wykształceni przedstawiciele lokalnych władz (m.in. Zeng Guofan, Li Hongzhang, Liu Mingchuan) wprowadzali nowoczesne instytucje rozwoju przemysłu, transportu i komunikacji. Mark Leonard wyraźnie podkresla, że już w XIX wieku Chińczycy postanowili wykorzystać zachodnią „wiedzę funkcjonalną" (yong), do utrzymania chińskiej „istoty" (ti) ^{[ 24 ]}.

Wielka Brytania, Niemcy, Rosja i Japonia
dzielą „chiński placek" — chinese pie. Przyglada się temu
Francja i przerażone Chiny,
źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:China_imperialism_cartoon.jpg

W 1872 roku Japończycy anektowali wyspę Okinawę, a w 1875 rozpoczęli zbrojną interwencję na Półwyspie Koreańskim. Natomiast Francja, po krótkiej wojnie z Chinami w 1884-1885 przejęła pod swój protektorat prowincję Tonkin w północnym Wietnamie. Podobnie w 1886 roku, po wyparciu wojsk chińskich z Birmy na półwyspie Indochińskim, kraj ten wcielony został do Imperium Brytyjskiego. Z kolei w latach 1894-1895 doszło do wojny chińsko-japońskiej. Japonia rozgromiła słabe wojska chińskie w północnej Korei i w południowej Mandżurii, zdobyła półwysep Liaodong i po wymuszonym pokoju przejęła, na mocy traktatu z Shimonoseki, wyspę Tajwan, zaś Korea została uniezależniona od Chin, które zobowiązane zostały też do zapłacenia dużej kontrybucji na rzecz Japonii. To „oskubywanie" Cesarstwa Chińskiego trwało aż do początków XX w. W 1905 r. Japonia objęła protektorat nad Koreą i Mandżurią. Wcześniej, w 1900r., Mandżuria znalazła się w strefie wpływów Rosji, co trwało 5 lat do czasu przegranej przez nią wojny z Japonią. Równocześnie przez całe drugie półwiecze XIX stulecia rozszerzały się wpływy państw europejskich i USA w Chinach, przejmowały one porty, terytoria na wybrzeżach, uzyskiwały koncesje na wydobywanie kopalin i coraz szersze przywileje handlowe. Do grona okupantów dołączyły też w 1897 r. Niemcy, których wojska obsadziły Półwysep Szandong nad Morzem Żółtym (zamordowanie 2 niemieckich misjonarzy posłużyło jako pretekst). Wilhelm II wygłosił do niemieckich żołnierz słynną „mowę huńską", która nawiązywała do odwiecznych wrogów Chińczyków, a przylgnęła głównie do samych Niemców.

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Piotr Napierała Urodzony w 1982r. w Poznaniu - historyk; zajmuje się myślą polityczną oświecenia i jego przeciwników i dyplomacją Francji i Anglii XVIII wieku, a także kwestiami związanymi z ustrojem państw (Niemcy, Szwecja, W. Brytania, Francja) w tej epoce.  Private site  Number of texts in service: 74  Show other texts of this author  Newest author's article: Bernard-Henri Lévy American Vertigo