Do liberalnych myślicieli osiemnastowiecznej Szwecji możemy zaliczyć Carla Fredrika Scheffera (1715-1786), który próbował stworzyć katalog szwedzkich wolności w obawie przed powrotem absolutyzmu. Używał przy tym nawet terminu: „wolność republikańska" i prawie na pewno inspirował się myślą Locke’a. Inny praliberał szwedzki pastor Anders Chydenius (1729-1803) zajmował się problemem wolności prasy i z jego nazwiskiem wiąże się szwedzka przewaga nad innymi państwami w tej dziedzinie. Chydenius bronił też wolnego rynku przeciw fizjokratyzmowi partii kapeluszy, i udało mu się doprowadzić do uchwalenia edyktu o wolności prasy (1766) kiedy partia czapek, z którą był związany przejęła kontrolę nad parlamentem, w tym także nad izbą duchownych, w której zasiadał ^{[ 13 ]}. Do wolności nawiązywał też sam Gustaw III by usprawiedliwić dokonany przez siebie w 1772 roku monarchistyczny zamach stanu ^{[ 14 ]}, jego liberalizm w sprawach takich jak zakaz stosowania tortur, wiązał się m.in. z wpływem Chydeniusa. Liberalne, ponadklasowe rozumienie wolności miało jednak przegrać ze starym arystokratycznym jej pojmowaniem na przełomie XVIII i XIX wieku.

Anders Chydenius na banknocie 1000 marek fińskich

W dziele „Dochód narodowy"- Den nationnale winsten z 1765 roku, Chydenius promował wolny eksport i wolny handel, 11 lat przed Adamem Smithem i jego Bogactwem narodów. W jego dziele pojawia się już sformułowanie o czynniku podobnym do niewidzialnej ręki rynku, i ataki na subsydiowanie eksportu przez rząd, jako na działalność szkodliwą dla ekonomii. Swoje propozycje Chydenius przedstawiał Riksdagowi, jednak większość z nich nie została zrealizowana, oto hasła Chydeniusa:

„Wolne państwo, prywatna własność i wolność indywidualna. Mieszkańcy będą mogli wybrać jakąkolwiek profesję, wolność handlu będzie całkowita, nie będzie przywilejów, regulacji ani podatków. Biurokracja zniknie ^{[ 15 ]}…".

Liczne emigracje Szwedów każdego roku za chlebem, przypisał szkodliwym nadmiernym regulacjom handlowym. Dlatego zalicza się Chydeniusa na równi z Adamem Smithem do przedstawicieli tzw. klasycznego liberalizmu. Chydenius wyraźnie uznał stworzenie odpowiednich warunków ekonomicznego rozwoju dla mieszkańców za kluczowe zadanie państwa i rządu. Z kolej w raporcie z 1776 roku o wolności prasy pisał:

„...Nie trzeba przedstawiać dowodów na to, że pewna wolność pisma i druku należy do najsilniejszych zrębów wolnej organizacji państwa, ponieważ bez niej, stany nie będą dysponowały dostatecznymi informacjami, by wydawać nowe prawa, a sądy będą bez nadzoru, poddani nie będą z kolei wiedzieli jakie są wymagania prawa i granice praw rządu, ani jakie są ich obowiązki, edukacja, wychowanie i dobre zachowanie znikną, przeważy zaś nieokrzesany sposób myślenia, mowy i zachowania, co zaciemni horyzont naszej wolności w ciągu kilku lat... ^{[ 16 ]}"

Chydenius opowiadał się za naturalną równością wszystkich ludzi i zwalczał przywileje. Chciał też, jako jeden z nielicznych polityków szwedzkich swych czasów realnie polepszyć warunki życia ubogich (w 1750 roku promował szczepienia fińskich chłopów przeciw ospie). Oprócz wolności sumienia i opinii, promował też pewne prawa pracownicze, przejrzystość rządowych dotacji oraz przedsięwzięć finansowych. W swych: „Rozważaniach o prawach naturalnych służących i chłopów" z roku 1778 roku pisał:

"...Natura ukształtowała ich tak samo jak nas ^{[ 17 ]}, ich postura jest taka jak nasza. Ich dusza ma taki sam rozum jak u innych ludzi, a więc jest oczywiste, że Stwórca chciałby, by posiadali oni te same prawa co wszyscy inni… ^{[ 18 ]}".

Szwedzki arystokratyczny parlamentaryzm XVIII wieku był więc konserwatywny, a oświeceniowo-liberalne elementy ich działalności, były znacznie lepiej realizowane przez zdolnego króla Gustawa III, który w 1772 roku przeprowadził z pomocą armii i nieszlacheckich posłów parlamentu (dawny parlament szwedzki miał cztery izby: arystokratyczną, duchownych, mieszczan i — co było ewenementem europejskim — chłopów), oraz arystokratów zdolnych, lecz niezbyt majętnych czyli oficerów. Ten sam lud Sztokholmu, który protestował w 1743 roku, przeciw prowadzonej przez szlachecka partię kapeluszy wojnie z Rosją, poparł ten pomysł w 1789 lecz już pod władzą Króla umiejącego docenić ich wsparcie. W jego imieniu Adam Löwenhaupt podziękował 27 kwietnia ludowi i poprosił o rozejście się w spokoju do domów: "...kungen verkligt tillgiven, då han kom med en såden hälsning..."  ^{[ 19 ]}. Oświecenie szybko straciło w Szwecji swą polityczną liberalną treść. Gdy w roku 1821 Lorenzo Hammarsköld (1785-1827) wziął jego dziedzictwo w literacką obronę ^{[ 20 ]} był to już niemal akt odwagi ^{[ 21 ]}.

Baron Gustaf Adam von Nolcken (1733-1813), wieloletni (1764-1793) ambasador szwedzki w Londynie, próbował w 1788 roku przyczynić do zlikwidowania izolacji politycznej Szwecji w Europie, negocjując sojusz z Brytyjczykami. William Pitt Młodszy i Francis Osborne, lord Camarthen obawiali sie jednak, że przez sojuszu ze Szwedami popchnąłby Francję prosto w ramiona Rosji. Von Nolckenowi pomagał brytyjski dyplomata Hugh Elliot, zwolennik sojuszu W. Brytanii, Prus, Holandii, Danii i Szwecji przeciw Rosji. O fiasku rozmów z Pittem, Nolcken poinformował władcę Szwecji, lecz Gustaw III zachował te informacje dla siebie, mając ciągle pewne nadzieje na sojusz ^{[ 22 ]}. 31 lipca 1790 Robet Liston i poseł pruski Adrian Heinrich von Borcke podpisali w Sztokholmie traktat subsydialny z Szwedami, którym Berlin i Londyn zobowiązywały się wesprzeć finansowo szwedzki rząd ^{[ 23 ]}.

Szybki koniec pierwszego oświecenia szwedzkiego w stylu francuskim i brytyjskim spowodowało, że Szwedzi są bardziej demokratami niż liberałami ^{[ 24 ]}, co być może powoduje znane nam dziś stałe spory między USA i Wielką Brytanią z jednej strony, a Szwecją z drugiej strony, co dodatkowo potęguje szwedzki pacyfizm coraz bardziej widoczny od końca XVIII i XIX wieku. W wieku XIX Wielka Brytania była głównie źródłem inspiracji technologicznej dla Szwedów. Dyplomata i wynalazca szwedzki Martin von Wahrendorff (1789-1861) obserwował w latach 1818-1820 brytyjskie metody produkcji przemysłowej, tymczasem ówcześni brytyjscy przedstawiciele w Sztokholmie tacy jak William Vesey-FitzGerald (1783-1843), starali się odzyskać od szwedzkiego dworu sumy pożyczone na prowadzenie działań wojennych przeciw Napoleonowi. Po przyjeździe do Sztokholmu w 1872 roku brytyjski dyplomata Edward Erskine (1817-1883) podpisał ze Szwedami pierwszą europejską umowę dotyczącą ekstradycji więźniów.

W 1866 roku zniesiono parlament stanowy (Ståndsriksdagen) głosujący nie indywidualnie, lecz stanami i zastąpiono znanym nam dziś dwuizbowym, według wzoru anglosaskiego, lecz to nie zmieniło demokratyczno-konserwatywnej podstawy szwedzkiego ustroju i sposobu myślenia o polityce. Warto zauważyć, że żadna z dzisiejszych partii szwedzkich nie ma w nazwie słowa „liberalny". Największymi partiami dzisiejszej Szwecji są Partia Socjaldemokratyczna (Socialdemokraterna), założona w 1899 roku, która z niewielkimi przerwami rządziła od 1932 do 2006 roku, która zbudowała szwedzki model państwa dobrobytu, choć w latach 90. Dokonała prywatyzacji wielu przedsiębiorstw, skupiając się bardziej na walce z dyskryminacją różnych grup społecznych. Główna partią prawicową w Szwecji jest obecnie rządząca Moderaterna, która powstała w 1904 roku jako partia zdecydowanie nacjonalistyczno-konserwatywna, lecz od lat 70. stawała się bardziej liberalno-demokratyczna. Partia faktycznie liberalna mająca dziś poparcie rzędu 7%: Folkpartiet liberalerna, która w 1895 roku powstała jako Partia Ludowa — Folkpartiet z bardziej liberalnego skrzydła feudalnej Starej Partii Szlachty (Gamla Lantmannapartiet) dziś tworzy koalicję pod wodzą szefa Moderatów Fredrika Reinfelda. Folkpartiet liberalerna w niektórych sprawach przypomina amerykańskich neokonserwatystów (nacisk na bezpieczeństwo narodowe, poparcie dla Izraela), ale z drugiej strony jest np. proemigracyjna. Szwedzka Centerpartiet powstała w 1913 roku jako partia chłopska, ale dziś jest raczej typową liberalną partią miejską. Nieco silniejsza powstała w 1964 roku chadecja Kristdemokraterna jest z nią sprzymierzona, a powstała w 1988 roku narodowa, anty-emigrancka i radykalnie prorodzinna (wroga homoseksualistom) Sverigedemokraterna choć uchodzi w Szwecji za skrajną prawicę, jest równoprawnym tamtejszej czynnikiem polityki.

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Piotr Napierała Urodzony w 1982r. w Poznaniu - historyk; zajmuje się myślą polityczną oświecenia i jego przeciwników i dyplomacją Francji i Anglii XVIII wieku, a także kwestiami związanymi z ustrojem państw (Niemcy, Szwecja, W. Brytania, Francja) w tej epoce.  Private site  Number of texts in service: 74  Show other texts of this author  Newest author's article: Bernard-Henri Lévy American Vertigo