Narodziny monoteizmu egipskiego — rewolucja antykapłańska

Na pierwszy rzut oka koncepcja kapłana egipskiego, wywodzącego się z religii politeistycznej i pogańskiej, który zaczyna karierę w religii monoteistyczej, może się wydać trudna do wyobrażenia. Tyle że dzieje antycznego Egiptu w sposób naturalny doprowadziły do wykształcenia się monoteizmu. I nie chodzi wcale o sławetną rewolucję religijną Amenhotepa IV (XIV w. p.n.e.), którego uznaje się za twórcę pierwszej religii monoteistycznej świata.

W istocie narodziny tendencji monoteistycznych w Egipcie nie miały wiele wspólnego z rozważaniami teologicznymi, lecz były efektem koncentracji władzy ekonomicznej w jednej z korporacji kapłańskich. Warto pamiętać, że kapłani politeistyczni generalnie obsługiwali kult jednego z bogów związanego z danym regionem lub świątynią. Idealny politeizm panuje wówczas, gdy różne ośrodki kultowe są mniej więcej równe. Gdy jedne wyrastają ponad innymi, dochodzi do przekształcania mitów i wywyższania jednych bogów nad inne. Jeśli jedno miasto bardziej liczyło się ekonomicznie niż sąsiednie, to jego bóstwo też zyskliwało przewagę. W pewnym okresie dziejów Egiptu, w czasach jego największej potęgi zresztą, kapłani boga Amona zaczęli zyskiwać tak dużą przewagę ekonomiczno-polityczną, że nie tylko uważali swego boga za wyższego od innych, ale i rozpoczął się proces fuzji i anihilacji bóstw konkurencyjnych grup kapłańskich.

Tym czym dziś jest fuzja koncernów i powstanie z Exxona i Mobila koncernu ExxonMobil, tym w starożytnym Egipcie była fuzja Amon-Re: była to koncentracja władzy ekonomicznej, a tym samym i politycznej. Sprowadzanie tego do zjawisk religijnych całkowicie deformuje realny charakter tych zjawisk. Ośrodki religijne były jednocześnie ośrodkami ekonomicznymi. Były także potrójne fuzje bogów, np. Amon-Re-Chepri (analogicznie jak z trzech wielkich koncernów piwnych Anheuser-Busch, Interbrew oraz AmBev powstał największy piwny koncern świata: Anheuser-Busch InBev). Poza fuzjami w antycznym Egipcie zachodził też proces analogiczny do dzisiejszego przejmowania udziałów w mniejszych firmach: coraz więcej bogów traciło odrębność czy niezależność, stając się po prostu tzw. hipostazami boga najsilniejszego. W Hymnie do Amona z Papirusa z Leiden (ok. 1213 r. p.n.e.) trzej potężni bogowie: Amon, Ptah i Re ukazani są jako trójca będąca w istocie jednym bogiem: „Są trzej bogowie: Amon, Re i Ptah, z którymi nikt nie może się równać. Ten, który kryje się pod imieniem Amon, ukazuje się z twarzą Re oraz z ciałem Ptaha".

Najpotężniejszym był bóg najpotężniejszego miasta. Ok. 2000 r. p.n.e największym miastem świata było Memphis, a najmocniejszym bogiem bóg z główną siedzibą w tym mieście: Ptah. Wszystko się odmieniło, gdy Delta Nilu została skolonizowana przez ludy zachodnioazjatyckie ok. 1800 r.p.n.e. (asymilujące się z kulturą egipską), co skończyło się podbojem tej krainy przez tzw. Hyksos, czyli „władców obcych krain". Doprowadziło to do upadku XIII Dynastii i rozpoczęło Drugi Okres Przejściowy w dziejach antycznego Egiptu, przez który rozumie się załamanie znaczenia państwa oraz władzę opanowaną przez zasymilowanych obcokrajowców z Bliskiego Wschodu. Wtedy właśnie rola lidera przeszła z Memphis do Teb, które związane były z bogiem Amonem. Teby stały się na kilkaset lat największym miastem świata, zapoczątkowując — po wygnaniu Hyksos (ok. 1550), czyli imigrantów bliskowschodnich — okres Nowego Królestwa Egipskiego (XVI-XI w. p.n.e.), który był apogeum imperialnej potęgi antycznego Egiptu.

Dzięki temu kapłani tebańskiego Amona stali się główną potęgą ekonomiczną Egiptu, dzierżąc 2/3 ziem zakonnych Egiptu, 90% ich statków oraz wiele innych zasobów. Stali się wówczas prawdziwą elitą władzy, która obsadzała czołowe urzędy w państwie.

1. Skryba Nespaqashuty, VI w.p.n.e.

Monoteizm zaczął się kształtować w związku z koncentracją władzy w Egipcie przez kapłanów Amona. Reforma Amenhotepa IV słusznie jest określana jako kontr-monoteizm, czyli próba zatrzymania koncentracji władzy przez kapłanów Amona. Faraon ten uznał marginalnego boga egipskiego — Atona — za boga jedynego, o charakterze dość pacyfistycznym, uniwersalistycznym (kochającym wszystkie narody), którego nie można rzeźbić. Zaczęła się wówczas walka z kultem Amona — i to był główny powód tej reformy. Walka ta zakończyła się porażką, gdyż po śmierci faraona obalono reformę a starzy kapłani odzyskali dawne wpływy. I to oni ukształtowali późniejszą percepcję historii w myśl której reforma Echnatona była niekorzystna dla kraju.

Amon, Aton, Jahwe

Współczesna archeologia stoi na stanowisku, że tzw. Exodus, czyli wyjście kilkuset tysięcy Żydów z Egiptu to mit, gdyż nie znajdujemy śladów tak wielkiej wędrówki. Exodus może być jednak mitem opartym na wydarzeniach z wygnaniem Hyksos, którzy mogli wówczas ponownie powrócić na Bliski Wschód — do Kanaanu, niekoniecznie w wędrówce na czele kilkuset tysięcy wygnańców.

Opis wygnania Hyksos znajdujemy w dziele historyka i kapłana egipskiego Menethona (III w. p.n.e.) — Aigyptiaca. Menethon opisał Hyksos jako imigrantów zachodnioazjatyckich, którzy przejęli władzę w pewnej części Egiptu, po czym zostali wygnani. Mieli oni założyć miasto Jerozolimę i jej świątynię. W I w. n.e. Józef Flawiusz uznał, że Hyksos to Żydzi. Naturalnie są to jedynie domysły, które próbują tłumaczyć genezę mitu założycielskiego religii żydowskiej.

Historia batalii Egipcjan z Hyksos (czyli zasymilowanymi obcokrajowcami) nie tłumaczy monoteizmu żydowskiego i jego zastanawiających podobieństw do monoteizmu egipskiego.

Z upadkiem reformy religijnej Echnatona mógł się wiązać upadek nowoupieczonych kapłanów monoteistycznych Atona, dlatego też część badaczy uważa, że mogło to zaowocować emigracją monoteizmu do Kanaanu.

Jest to hipoteza dość sensowna, tyle że — poza wieloma podobieństwami między sposobem ujmowania Atona i Jahwe — między egipskim i żydowskim monoteizmem występują dość fundamentalne różnice. Projekt egipski był wyraźnie uniwersalistyczny. Aton to bóg, który kocha wszystkie narody, który Egiptowi dał wprawdzie Nil na ziemi, lecz innym za to dał „Nil w niebie" (deszcz). Jahwe z kolei to bóg nacjonalistyczny, który tak jak typowe bóstwa pogańskie miłuje konkretny kawałek ludzkości i świata. Jest to poza tym bóg wojny, który nakazuje wymordować wrogów Izraela. Tego rodzaju bóg przyniósł Żydom i siłę, i nieszczęście.

Tym niemniej rola Egiptu w powstaniu żydowskiego monoteizmu wydaje się nader prawdopodobna. Alternatywna hipoteza: odbyło się to poprzez byłych kapłanów Amona — boga narodowego, który sukcesywnie ewoluował ku monoteizmowi. Miało to miejsce kilka wieków później.

Dzieje „firmy" Amona były bowiem typowe dla procesów koncentracji ekonomicznej: od siły, do monopolu, od monopolu do stagnacji i upadku.

Korporacja Amona zaczęła się z czasem stawać firmą ponadnarodową w dzisiejszym rozumieniu, z tą różnicą, że towarem nie były mity współczesne (koncerny medialne), lecz antyczne. Opowieść o egipskim bogu wraz z potęgą ekonomiczną Egiptu zaczęła podbijać sąsiednie kraje, które zostały skolonizowane, m.in. Nubia, Sudan, Libia, Bliski Wschód, Grecja („Zeus Amon"). W krajach podbitych władza korporacji była nawet silniejsza aniżeli w samym Egipcie, np. w Nubii korporacja Amona sprawowała najwyższą władzę, ich „wyrocznia" wskazywała kto ma zostać królem, rozstrzygała kluczowe decyzje, inicjowała kampanie militarne.

Od X w. p.n.e. rozpoczął się kryzys firmy Amona, który się przerodził w upadek boga w VII w. p.n.e., kiedy Asyryjczycy zniszczyli Teby. Po Amonie, karierę zrobił bóg Ozyrys, lecz był to już okres schyłkowy niezwykłej historii antycznego Egiptu. O tym jak silna była to kultura świadczy fakt, że jej wygaszanie trwało jeszcze przez kolejny tysiąc lat.

Jest prawdopodobne, że w okresie upadku, kiedy kapłani Amona nie podbijali już rynku nowych bogów, jeden bądź ich grupa zrobiła karierę w Palestynie, modyfikując wedle swoich koncepcji dawne wierzenia. Monoteizm był tutaj dość naturalnym wyborem, tak jak naturalnym wyborem każdego słabego kraju, który nie chce zostać skolonizowany jest ochrona swojego rynku. Byli kapłani egipscy rozumieli to lepiej niż ktokolwiek inny ówcześnie — i posiadali do tego odpowiedni aparat pojęciowy oraz know how.

Oczywiście jest to jedynie jedna z możliwych hipotez, którą w oparciu o moją aktualną wiedzę uważam za najsensowniejszą. Tym co jest dla mnie niewątpliwe jest jedynie wyraźny wpływ kapłanów egipskich na wykształcenie się religii żydowskiej. Jaki był jednak charakter tego wpływu — to już kwestia hipotez.

Alternatywna — kolonizacyjna. W ramach podbojów rynku lokalnych bogów, Egipcjanie natknęli się w Palestynie na bóstwo silnie narodowe, które nie dało się „przejąć" bądź wchłonąć. Zastosowano więc inny wariant, znany też ze współczesnych gier rynkowych: podbój wewnętrzny (wyraźnie poganolubny Aaron zmonopolizował władzę kapłańską w religii żydowskiej), po czym od środka rozgrywanie interesów Egiptu.

Charakterystyczne jest, że religia żydowska, która została „wyprowadzona" z Egiptu, gdzie Żydzi doświadczyć mieli wiele zła, nie ujawnia jakichś szczególnych resentymentów antyegipskich, głosi natomiast konieczność zniszczenia innych ludów semickich zamieszkujących Kanaan. Być może był to element egipskiego divide et impera, które zapewniło Egiptowi nieco spokoju od północy. Warto podkreślić, że choć Biblia umieszcza wyjście Żydów z Egiptu gdzieś w okolicach połowy II tysiąclecia p.n.e., to najsławniejszy region górniczy Izraela — Dolina Timna, gdzie znajdują się prastare kopalnie miedzi, eksploatowane od kilku tysięcy lat przed naszą erą, gdzie wydobywano także od starożytności piękne malachity, na wyrost została określona Kopalniami Króla Salomona, odnaleziono tam świątynię Hator, czyli egipskiej bogini górników, ktora była czynna od XIV do XII w. p.n.e., została następnie przejęta przez Midianitów. W okresie więc kiedy Biblia opowiada o wyjściu Żydów z Egiptu do Palestyny — ta była kolonią Egiptu.

2. Nefretiti

Trzeba wspomnieć, że wśród hipotez próbujących wyjaśnić uderzające podobieństwa między egipskim i żydowskim monoteizmem, są też i takie, które wskazują przeciwny kierunek oddziaływania: rewolucja religijna Echnatona i Nefretete przeprowadzona została na wzór religii żydowskiej. Znacznie osłabiła ona państwo egipskie, była więc dla Egiptu niekorzystna, gdyż uderzenie w egipskich kapłanów było uderzeniem w podstawy państwa, którego fundamentem ekonomicznym i naukowym były korporacje kapłańskie: Egipt bez swoich kapłanów, którzy byli jednocześnie naukowcami i twórcami całego know how — skazany był na rozkład i upadek. Kontrrewolucja antyatońska po śmierci Echnatona uderzyła również w Żydów, którzy masowo zaczęli emigrować z centrów administracyjnych na prowincje.

See comments (10)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto