W takich jednak właśnie sprawach psychoanaliza jest szczególnie pożyteczna, ponieważ pozwala ludziom zdać sobie sprawę z uprzedzenia, którego dotąd sobie nie uświadamiali. Daje nam ona wiadomości techniczne, potrzebne do ujrzenia siebie samych tak jak inni nas widzą, oraz podstawę do przypuszczania, że ten pogląd na nas jest mniej niesprawiedliwy, niż skłonni jesteśmy mniemać. W połączeniu z wdrażaniem się do naukowego poglądu na świat metoda ta, gdyby jej powszechnie nauczano, pozwoliłaby ludziom rządzić się rozumem w nieskończenie większej mierze, niż to czynią obecnie w zakresie wszystkich swoich sądów o faktach i o prawdopodobnych skutkach wszelkiej zamierzonej akcji. A gdyby ludzie zgadzali się w tych sprawach, pozostałe sprzeczności dałyby się z pewnością usunąć na drodze przyjacielskich układów.

Istnieje jednak pewna pozostałość, do której nie można zastosować czysto intelektualnych metod. Pragnienia jednego człowieka bynajmniej nie harmonizują w całości z pragnieniami drugiego. Dwaj konkurujący ze sobą giełdziarze mogą być tego samego zdania co do rezultatu tej lub innej czynności, ale nie wytworzy to rzeczywistej harmonii, ponieważ każdy z nich pragnie się wzbogacić kosztem drugiego. Jednakże nawet tutaj racjonalność jest w stanie zapobiec większości szkód, jakie bez niej mogłyby wyniknąć. Nazywamy człowieka nierozsądnym, gdy działa pod wpływem namiętności na swoją własną szkodę. Jest on nierozsądny, ponieważ zapomina, że ulegając pragnieniu, które przypadkowo najsilniej w danej chwili odczuwa, postąpi na przekór innym pragnieniom, które na długą metę są dla niego ważniejsze. Gdyby ludzie rządzili się rozumem, mieliby bardziej prawidłowy niż obecnie pogląd na swoje własne interesy; a gdyby wszyscy ludzie działali w myśl dobrze zrozumianej korzyści własnej, świat byłby rajem w porównaniu z tym, czym jest dzisiaj. Nie utrzymuję, że korzyść własna jest najlepszym motywem działania, ale twierdzę, że, podobnie jak altruizm, jest ona lepszą pobudką, gdy się ją rozumie dobrze, niż gdy się ją rozumie źle. W praworządnym społeczeństwie bardzo rzadko leży w interesie człowieka uczynić coś wielce szkodliwego dla innych. Im mniej człowiek rządzi się rozumem, tym częściej zaślepiony będzie zazdrością lub nienawiścią i nie dostrzeże, w jaki sposób to, co szkodzi innym, jemu również przynosi szkodę. Dlatego nie twierdzę, że dążenie do dobrze zrozumianej korzyści własnej jest najwyższą moralnością, lecz utrzymuję, że gdyby stało się ono powszechne, uczyniłoby świat nieskończenie lepszym, niż to ma miejsce obecnie.

Racjonalność w praktyce może być określona jako nawyk przypominania sobie wszystkich naszych, odnoszących się do danej sprawy pragnień, a nie tylko tego, które w danej chwili jest przypadkowo najsilniejsze. Podobnie jak racjonalność w poglądach, występuje ona w różnym stopniu. Doskonała racjonalność jest bez wątpienia nieosiągalnym ideałem, lecz póki kwalifikujemy w dalszym ciągu pewnych ludzi jako obłąkanych, jasne jest, że uważamy niektórych ludzi za rozsądniejszych od innych. Sądzę, że wszelki trwały postęp na świecie polega na wzroście racjonalności, zarówno teoretycznej, jak i praktycznej. Głoszenie altruistycznej moralności wydaje mi się dość bezcelowe, ponieważ przemawia jedynie do tych, którzy posiadają już altruistyczne pragnienia. Ale głoszenie racjonalności jest cokolwiek inną rzeczą, ponieważ racjonalność pomaga nam na ogół zdać sobie sprawę z naszych własnych pragnień, jakimikolwiek by one być mogły. Człowiek rządzi się rozumem w tym stopniu, w jakim jego inteligencja przenika i kontroluje jego pragnienia. Sądzę, że ostatecznie kontrola naszych czynów przez inteligencję posiada największe znaczenie i ona jedna czyni życie społeczne możliwym w czasie, gdy nauka oddaje do naszej dyspozycji coraz więcej środków do szkodzenia sobie nawzajem. Wychowanie, prasa, polityka, religia — jednym słowem, wszystkie moce tego świata — stoją obecnie po stronie irracjonalności; są one w rękach ludzi, którzy pochlebiają królowi Demosowi, aby go sprowadzić na manowce. Nie znajdziemy na to środka zaradczego w jakimś gwałtownym przewrocie, lecz w wysiłkach jednostek dążących do wytworzenia rozsądniejszego i bardziej zrównoważonego poglądu na nasz stosunek do naszych bliźnich i do świata. Musimy ufać, że coraz większe rozpowszechnienie inteligencji okaże się lekarstwem na przeciwności, które nas świat znosi.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Dlaczego nie wpisałem się na listę ateistów Czy postmodernizm jest humanizmem? Rozważanie o R. Rortym i kulturze liberalnej

Comment on this article..   See comments (11)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word