Znaczenie niekonfesyjnego katalogu wartości polega przede wszystkim na tym, że: poszanowanie aksjologii UE jest warunkiem akcesu do niej (art.1 ust.2 i art.57 ust.1), popieranie wartości jest jednym z celów działania w jednolitych ramach instytucjonalnych (art.18 ust.1), wspólne wartości są kryterium ustanawiania przestrzeni dobrobytu i dobrego sąsiedztwa (art.56 ust.1), naruszenie wartości Unii może być przyczyną zawieszenia praw członkowskich państwa (art.58), wartości Unii muszą być chronione w ramach wszystkich działań zewnętrznych podejmowanych zgodnie z tytułem V części 3 projektu. Ponadto ilekroć jest mowa ogólnie o celach UE (art. 3), to pośrednio mówi się także o jej wartościach, ponieważ jednym z celów Unii jest popieranie jej wartości.

Zgodnie z art.3 zasadniczym celem Unii jest poza wspieraniem jej wartości, wspieranie pokoju i dobrobytu jej mieszkańców. Są to zatem cele niekonfesyjne. W szczegółowym katalogu priorytetów UE, przeważają te o charakterze socjalno-bytowym i ekonomicznym. Przy tym priorytety Unii pośrednio sprzyjają wyznaniom tradycyjnych, zakorzenionym w poszczególnych krajach członkowskich, czy regionach Europy. Unia bowiem szanuje swoją bogatą różnorodność kulturową i językową oraz zapewnia ochronę i rozwój dziedzictwa kulturowego Europy (art.3 ust. 3 zd.7). Bogactwo i różnorodność kultury Starego Kontynentu to rezultat szczególnie pluralizmu wyznaniowego jego mieszkańców oraz wielowiekowej twórczej działalności związków wyznaniowych, szczególnie kościołów.

Optyka prezentowana przez twórców Traktatu Konstytucyjnego jest zatem optyką antropocentryczną a nie teocentryczną. Wartości Unii odnoszą się do ludzkiej, doczesnej egzystencji i nie mają charakteru transcendentalnego. Cele Unii da się sprowadzić do optymalizacji ludzkiej kondycji w wymiarze indywidualnym i kolektywnym. W wymiarze asksjologicznym i tetycznym Unia jest zatem areligijna, lecz nie antyreligijna. Powyższe ustalenie wskazują, że Unia ma charakter neutralny wobec religii i światopoglądu. Jest to zasadniczą przesłanką równego traktowania kościołów i organizacji niewyznaniowych.

Projekt Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy świadczy o wyraźnym dowartościowaniu kościołów i organizacji niewyznaniowych przez ustrojodawcę europejskiego, zwłaszcza w kontekście dotychczasowych jego wypowiedzi w tej dziedzinie tj. Deklaracji nr 11 do Traktatu Amsterdamskiego oraz Karty Praw Podstawowych (a także projektu Traktatu przedstawionego przez Prezydium Konwentu 28 października 2002 r.). W przypadku przyjęcia projektu traktatu konstytucyjnego w brzmieniu ustalonym przez Konwent postanowienia dotyczące problematyki konfesyjnej uzyskają charakter normatywny, staną się obowiązujące w szczególności dla organów UE. W traktacie konstytucyjnym postanowienia dotyczące problematyki wyznaniowej będą integralna częścią omawianego aktu, o liczącej się pozycji w jego systematyce wewnętrznej, przestaną natomiast być jednym z wielu dodatków, jak obecnie Deklaracją nr 11 do Traktatu Amsterdamskiego.

Podstawą rekonstrukcji stanowiska Unii Europejskiej wobec związków Kościołów i organizacji laickich) stanowi przede wszystkim art.51 projektu Traktatu pt. Status kościołów i organizacji niewyznaniowych. Tytuł VI części I projektu należy postrzegać jako próbę urzeczywistnienia Deklaracji z Laeken w części dotyczącej zwiększenia legitymacji i przejrzystości instytucji unijnych. Już od początku obrad Konwentu stało się jasne, ze obywatele mają duże oczekiwania w odniesieniu do przejrzystości w działalności prawodawczej Unii i pragną jej zbliżenia do obywateli, realizowanego m.in. w drodze dialogu między instytucjami a obywatelami, dotyczącym działalności Unii, oraz za pośrednictwem stowarzyszeń i społeczeństwa obywatelskiego. Projekty artykułów Tytułu VI dotyczą demokracji w działaniu Unii. Ustala się w nich określone zasady pozwalające przekonać się, że mogą przyczynić się do określenia ram decyzyjnych Unii, śledzić proces podejmowania przez UE decyzji i tym samym go oceniać.

W świetle projektu Traktatu kościoły, stowarzyszenia lub wspólnoty religijne oraz organizacje filozoficzne i niereligijne jawią się jako odrębne, szczególne podmioty życia publicznego Unii, liczący się element społeczeństwa obywatelskiego. Uzyskują inny status niż organizacje społeczne. Pierwiastek religijny, czy światopoglądowy nie jest postrzegany tylko w aspekcie prywatności, ale jako kryterium samoorganizacji obywateli Unii na forum publicznym. Świadczy o tym przede wszystkim zamieszczenie art.51 dotyczącego statusu kościołów i organizacji niewyznaniowych w tytule VI części I Życie demokratyczne Unii. Projekt traktatu konstytucyjnego nie przyznaje jednak omawianym organizacjom osobowości publicznoprawnej. Problematyka statusu kościołów (organizacji niereligijnych) została zarazem wyraźnie systematycznie oderwana od zagadnienia wolności sumienia i wyznania. Karta Praw Podstawowych jedynie wzmiankuje w art. II-10 na temat kolektywnego aspektu wolności myśl, sumienia i religii, zupełnie pomija natomiast zagadnienie organizacji o charakterze religijnym. Niedostrzeganie instytucjonalnego wymiaru wolności sumienia i wyznania należy uznać za istotne przemilczenie, skutkujące brakiem dobrych gwarancji swobody działalności tego typu organizacji. Lukę wspomniana tylko częściowo można usunąć odwołując się do orzecznictwa Europejskiej Komisji i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zob. art. II-52 ust.3). Dla porównania art. II-28 Karty wspomina o pracownikach, pracodawcach oraz ich organizacjach w związku z prawem do rokowań, zawierania układów zbiorowych oraz podejmowania działań zbiorowych. Projekt Traktatu charakteryzuje się dość opatrzną optyką w percepcji organizacji konfesyjnych i laickich, niedostatecznie uwypukla ich istotę jako podmiotów służących urzeczywistnieniu wolności sumienia i wyznania jednostek. Są one natomiast postrzegane jako organizacje o charakterze quasi — politycznym, z którymi relacje mają uwiarygodniać UE wobec jej obywateli. Prezentowane ujęcie może sprzyjać politycznej instrumentalizacji przekonań w sprawach religijnych.

Treść art. 51 należy uznać za próbę znalezienia „złotego środka" między postulatami kościołów (COMECE i KEK) przedstawionymi we wrześniu 2002 r., a licznymi zwłaszcza podczas debaty w Konwencie propozycjami skreślenia właściwych przepisów projektu traktatu dotyczących odniesień UE i wspólnot religijnych, filozoficznych czy światopoglądowych. W projekcie art.51 ma miejsce powtórzenie treści Deklaracji nr 11 do Traktatu Amsterdamskiego. W ust.ust.1 i 2 czytamy bowiem:

1. Unia szanuje status przyznany na mocy prawa krajowego kościołom i stowarzyszeniom lub wspólnotom religijnym w Państwach Członkowskich i nie narusza go. 2. Unia szanuje na równi status organizacji filozoficznych i niewyznaniowych.

Ponadto wprowadzony został dodatkowy ustęp dotyczący dialogu instytucji europejskich z tymi kościołami i organizacjami, równolegle do dialogu ze stowarzyszeniami przedstawicielskimi i społeczeństwem obywatelskim ustanowionego w projekcie art. 46 ust.ust. 1 i 2, w brzmieniu:

3. Uznając tożsamość i szczególny wkład tych kościołów i organizacji, Unia utrzymuje z nimi otwarty, przejrzysty i regularny dialog.

Na podstawie analizy art.51 można stwierdzić, że Unia Europejska uznaje się za niekompetentną w sprawie szczegółowego określenia statusu wspólnot wyznaniowych w poszczególnych krajach; nie ingeruje we wspomnianą sferę, pozostawiając to zagadnienie we właściwości państw członkowskich i ich prawa krajowego. W szczególności prawo krajowe definiuje pojęcie kościoła, stowarzyszenia lub wspólnoty religijnej. Unia uznaje zatem zróżnicowanie modeli stosunków wyznaniowych występujących we współczesnej Europie i nie zamierza go zmieniać, w szczególności wprowadzać jakiejś standaryzacji w tej dziedzinie. Należy ponad to wskazać, że tytuł III projektu traktatu - „Kompetencje Unii" — nie zalicza spraw wyznaniowych jako takich do żadnej z kategorii uprawnień UE. Owa niekompetencja i nieingerencja stanowi jeden z zasadniczych przejawów neutralności światopoglądowej omawianej organizacji.

Na równi z kościołami, stowarzyszeniami lub wspólnotami religijnymi Unia respektuje status organizacji filozoficznych i niewyznaniowych. Unia nie stymuluje rozwoju organizacji religijnych i światopoglądowych, pozostawiając to w gestii ich członków i ewentualnie państw członkowskich. Zgodnie z art. II-22 projektu szanuje m.in. zróżnicowanie religijne. Czytelną dyrektywą odniesień Unii wobec korporacji opartych na kryterium religijnym, filozoficznym czy światopoglądowym jest równość w ich traktowaniu bez względu na treść przesłania, które głoszą. Potwierdza to także art. 44 projektu — „We wszystkich swoich działaniach Unia szanuje zasadę równości obywateli. Instytucje Unii traktują wszystkich z jednakową uwagą." Korelatem tego jest zakaz dyskryminacji ze względu m.in. na religię lub przekonania wyrażony w art. II-21 Karty Praw Podstawowych. Z art. 51 ust. 2 nie wynika wszakże, iż kościoły, stowarzyszenia, wspólnoty religijne oraz organizacje filozoficzne i niewyznaniowe mają być traktowane równo w państwach członkowskich. Traktat konstytucyjny nie wyklucza zróżnicowania ich statusu w prawie krajowym. Zasada równości wobec prawa wspólnot religijnych i laickich oraz niedyskryminacji ze względy m.in. na religię lub światopogląd, sformułowane w art.art. II-20 i II-21 Karty Praw Podstawowych, zgodnie z art. II-51wiążą państwa członkowskie wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii.

Ust. 1 i 2 art. 51 legitymizuje zarówno istniejące w poszczególnych państwach europejskich systemy rozdziału państwa i związków wyznaniowych, ale też systemy powiązania tych podmiotów implikujące, jak np. w Grecji, naruszenie wolności myśli, sumienia i religii. Postawa nieingerencji Unii w krajowe systemy stosunków konfesyjnych pozostaje wówczas w potencjalnym napięciu z wartościami tej organizacji i celami jej działalności.

Nie ingerując w status wspólnot religijnych i laickich w państwach członkowskich, Unia ma jednak prawo określić swoje bezpośrednie relacje z wymienionymi wspólnotami, zgodnie z zasadami określonymi w traktacie konstytucyjnym. W szczególności, w opinii Michaela Weningera, Unia Europejska, która na podstawie traktatu konstytucyjnego uzyska osobowość prawną, będzie mogła zawierać z kościołami umowy, w tym konkordat, ale w zakresie kompetencji Unii w sprawach religijnych.

Brak kompetencji Unii do regulacji spraw wyznaniowych nie wyklucza jednak, jak można sądzić, pośredniego wpływu tej organizacji na stosunki wyznaniowe w krajach członkowskich. W świetle projektu Traktatu Konstytucyjnego jest to możliwe np. w ramach działań koordynujących, uzupełniających i wspierających w dziedzinie kultury, czy w zakresie kompetencji dzielonych, dotyczących przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości — traktat zobowiązuje Unię do dołożenia starań, aby zapewnić wysoki poziom ochrony za pomocą środków zapobiegających i zwalczających m.in. ksenofobię i rasizm. Ponadto postanowienia karty Podstawowych Praw i Wolności dotyczące spraw wyznaniowych mają zastosowanie do państw członkowskich w zakresie, w jakim stosują one unijne prawo.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Regulacje prawne stosunków wyznaniowych w Polsce wobec standardów UE Wolność sumienia i wyznania

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego