O wyraźnej aprecjacji kościołów oraz organizacji religijnych, czy laickich świadczy przyznanie im pozycji partnera dialogu z instytucjami unijnymi. Dialog ten ma spełniać takie same kryteria jak dialog Unii ze stowarzyszeniami przedstawicielskimi i społeczeństwem obywatelskim. Ma zatem charakteryzować się otwartością, jawnością i regularnością. Otwartość oznacza gotowość poznania i zrozumienia stanowiska partnera, wyklucza przyjęcie apriorycznych ideologicznych założeń, czyniących dialog niemożliwym, ograniczającym go. Otwartość oznacza również niezawężanie kręgu podmiotowego i tematycznego dyskursu. Żadna organizacja religijna czy laicka nie została z owego dialogu wykluczona. Przejrzystość służy kontroli przebiegu dialogu i jego rezultatów przez opinię publiczną oraz przez same kościoły i organizacje laickie. Wyklucza to zwłaszcza różne formy tajnej dyplomacji. W tym kontekście należałoby preferować rozmowy multiliateralne. Przymiot regularności wskazuje, że dialog ma być stałą formą relacji UE i organizacji konfesyjnych oraz laickich. Logicznym następstwem owej regularności jest ustanowienie stałych struktur organizacyjno — instytucjonalnych owego dialogu.

Projekt traktatu nie określa wszakże wprost konkretnych form dialogu między Unią a wymienionymi organizacjami. Aktualna i możliwa pozostaje zatem propozycja Komisji ds. Kościoła i Społeczeństwa Konferencji Kościołów Europejskich oraz Sekretariat COMECE przedstawiona w 1999 r. i podtrzymana w 2002 r., aby konsultacja i dialog obejmowały: prelegislacyjną procedurę konsultacyjną, umożliwiającą kościołom i wspólnotom religijnym wspólnie z innymi organizacjami społecznymi, zgłaszanie swoich uwag do planowanych ustaw, regularne tzw. seminaria dialogu, sesje robocze dotyczące projektów uchwał w tych dziedzinach, które są szczególnego zainteresowania kościołów i wspólnot religijnych, spotkania na najwyższym szczeblu i biuro łączności w obrębie służb Komisji Europejskiej, ulokowane w Sekretariacie Generalnym. Instytucjonalnym forum dialogu, odpowiadającym zarazem zasadzie równości może być zwłaszcza pełniący funkcje doradcze Komitet Społeczno-Ekonomiczny, obejmujący przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. Ich listę będzie ustalać, sporządzoną zgodnie z propozycjami każdego z państw członkowskich Rada Ministrów decyzją europejską (art.art. III-295 — III-296). Obowiązek dialogu nie oznacza jednak obowiązku uwzględnienia stanowiska kościołów i organizacji religijnych czy laickich. Z rezerwą należy odnieść się do postulatów zgłaszanych przez niektóre środowiska konfesyjne, by w traktacie konstytucyjnym zamieścić zasadę współpracy UE i kościołów / organizacji laickich, ponieważ stwarza to możliwość determinowania działalności Unii przez wymienione podmioty, wykorzystania jej potencjału organizacyjnego i materialnego dla urzeczywistnienia ich partykularnych celów. Problematyczne może być także w praktyce wyegzekwowanie obowiązku współpracy.

Dialog wyklucza postrzeganie przez Unię Europejska kościołów i organizacji laickich jako instytucji wrogich. Nie do pogodzenia z ideą dialogu jest wprowadzanie przez Unię rozwiązań prawnych w dziedzinach znajdujących się w polu zainteresowań organizacji religijnych i światopoglądowych arbitralnie, bez konsultacji z partnerami dialogu. Powyższą konstatację uzasadnia także dyrektywa zawarta w art.45 ust. 3, że decyzje w UE podejmuje się w sposób jak najbardziej otwarty i możliwie jak najbliższy obywatelowi. Zarazem dialog umożliwia organizacjom konfesyjnym i laickim ocenę działalności instytucji unijnych i tym samym okazję do oddziaływanie na politykę Unii Europejskiej. Kościoły i organizacje niewyznaniowe jako skupiające obywateli Unii mogą ponadto skorzystać z innych form oddziaływania na politykę tej organizacji, określonych w tytule VI części I Traktatu. Mogą np. za pośrednictwem swoich członków w liczbie nie mniejszej niż milion, pochodzących ze znacznej liczby państw członkowskich wezwać Komisję do przedłożenia odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których wykonanie Konstytucji wymaga aktu prawnego Unii. Omawiany dialog przede wszystkim zwiększa demokratyczną legitymizację UE, uwiarygodnia ją wobec jej obywateli.

W świetle kompleksowej wykładni tytułu VI części I projektu Traktatu można rzec, iż w ocenie europejskiego ustrojodawcy życie demokratyczne Unii bez udziału kościołów i organizacji niereligijnych jawi się jako niepełne i uboższe. Potwierdza to w szczególności uznanie przez Unię w art. 51 ust. 3 tożsamości i szczególnego wkładu kościołów oraz organizacji filozoficznych i niewyznaniowych. Przepis ten wskazuje, że UE respektuje specyfikę (wyjątkowość) wymienionych podmiotów. Unii nie ingeruje zatem w ich sprawy stricte wewnętrzne, jak treść przesłania ideowego, czy moralnego oraz wynikający z niego zwłaszcza ustrój wewnętrzny. Nie uprawnione będą zatem wszelkie próby jego zmiany przez organy unijne np. poprzez żądania demokratyzacji, zniesienia celibatu, równouprawnienia płci. Pośrednio wskazuje to na gwarancje poszanowania autonomii kościołów oraz innych organizacji religijnych, filozoficznych i niewyznaniowych. O uznaniu tożsamości wspólnot opartych na kryterium religijno-światopoglądowym zdaje się świadczyć ich rodzajowe wymienienie, w tym kościołów, w art. 51 projektu traktatu.

W wymiarze indywidualnym i kolektywnym wolność w sprawach religijnych zostaje zagwarantowana w Karcie Praw Podstawowych Unii, w sposób zgodny z tendencjami występującymi w uniwersalnych i europejskich aktach prawa międzynarodowego, przy uwzględnieniu przemian w prawodawstwie krajowym. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie (art. 7). Jej postanowienia mają zastosowanie do instytucji organów i agencji Unii z właściwym uwzględnieniem zasady pomocniczości oraz do państw członkowskich wyłącznie w zakresie w jakim stosują one prawo Unii. Na regulacje zawarte w Karcie Praw Podstawowych można powoływać się w sądzie ale jedynie w celu wykładni i orzeczenia o legalności aktów ustawodawczych i wykonawczych unijnych instytucji i organów a także aktów państw członkowskich w których wykonują one prawo UE (art. II-52 ust.5).

Na temat wolności myśli, sumienia i religii traktuje art. II-10 ust. 1 Karty, stanowiący dosłowne powtórzenie art. 9 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Ponieważ zgodnie z art. II-52 ust. 3 w zakresie, w jakim Karta Praw Podstawowych zawiera prawa zagwarantowane w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności ich znaczenie i zakres są takie same jak praw ustanowionych przez tę konwencję, zatem zakres ochrony wolności myśli, sumienia i religii na podstawie Karty Praw Podstawowych determinuje zwłaszcza orzecznictwo Europejskiej Komisji oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wymienione organy zakresem ochrony objęły m.in. kolektywny aspekt wolności myśli, sumienia i religii, w szczególności autonomię wewnętrzną wspólnot wyznaniowych. Nowością jest bezpośrednie uznanie w ust. 2 art. II-10 Karty prawa do odmowy służby wojskowej ze względów sumienia, ale w zakresie określonym przez przepisy prawa krajowego. Takie ujęcie odpowiada wszakże linii orzecznictwa europejskich organów ochrony praw człowieka. Podobnie prawo krajowe określa zakres poszanowania prawa rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi (art. II-14 ust.3). Biorąc pod uwagę zróżnicowanie regulacji krajowych, zwłaszcza obowiązkową naukę religii w niektórych krajach członkowskich, ochronę omawianego w Karcie prawa należy uznać za niewystarczającą. Projekt Traktatu Konstytucyjnego podkreśla wagę praw dziecka. Ich ochronę zalicza do szczegółowych celów UE. Zgodnie z art. II-24 ust.1 poglądy dzieci mają być brane pod uwagę w sprawach, które ich dotyczą stosownie do ich wieku i stopnia dojrzałości, zatem także w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Zwłaszcza w tej sferze nie podlegają absolutnej władzy ani rodziców (opiekunów prawnych), ani związków wyznaniowych.

Gwarancjami respektowania określonych w traktacie konstytucyjnym zasad stosunków wyznaniowych są zwłaszcza: prawo Parlamentu Europejskiego do uchwalenia wotum nieufności Komisji Europejskiej (art. III-243), prawo wniesienia do Trybunału Sprawiedliwości skargi przez państwo członkowskie, Parlament, Radę Ministrów lub Komisję, podnoszącej zarzut braku kompetencji, naruszenia istotnych wymogów proceduralnych, naruszenia Konstytucji lub jakiejkolwiek reguły prawnej związanej z jego stosowaniem lub nadużycia władzy (ust.ust.1 i 2 art. III-270), prawo wniesienia na tych samych warunkach skargi do Trybunały Sprawiedliwości przez osobę fizyczną lub prawną na akty organów i agencji UE, których jest adresatem lub które dotyczą jej bezpośrednio i nie zawierają środków wykonawczych (ust.4 art. III-270), prawo kierowania przez każdego obywatela Unii oraz przez wszystkie osoby fizyczne i prawne mające miejsce zamieszkania lub statutowa siedzibę w państwie członkowskim skarg do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, dotyczących niewłaściwego administrowania w instytucjach, organach i agencjach Unii, z wyłączeniem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu wykonujących swoje funkcje sądowe (art. II-43), czy prawo składania petycji do Parlamentu Europejskiego przez każdego obywatela UE i każdą osobę fizyczną lub prawną mającą siedzibę statutową lub miejsce zamieszkania w państwie członkowskim (art. II-44). Lukę w systemie ochrony wolności i praw określonych w Karcie Praw Podstawowych stanowi brak „europejskiej" skargi do Trybunału Sprawiedliwości, analogicznej jak przewidziana w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Zatem ochronę wolności myśli, sumienia i religii w istotny sposób zagwarantuje przystąpienie UE do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Podsumowując, proszę Państwa, według projektu traktatu konstytucyjnego Unia rysuje się jako organizacja świecka, traktująca wszystkie kościoły, stowarzyszenia lub wspólnoty religijne oraz organizacje filozoficzne i niewyznaniowe bezstronnie, na zasadzie autentycznej równości, a przy tym zasadniczo niekompetentna w dziedzinie regulacji spraw religijno-światopoglądowych, zatem neutralna w omawianej dziedzinie. Neutralność Unii ma jednak charakter nadwyraz przyjazny. Religia i światopogląd w swoim wymiarze instytucjonalnym są szczególnym elementem życia publicznego. Kościoły i organizacje laickie Unia traktuje jako partnerów dialogu, będącego trwałą, a nie incydentalna formą ich wzajemnych relacji. Projekt stwarza przesłanki wsparcia przez Unię kulturotwórczej działalności wymienionych podmiotów. Traktat umożliwia im aktywności na forum europejskim oraz stabilizuje ich sytuację prawną stosownie zgodnie ze specyfiką poszczególnych państw członkowskich. Wykorzystanie tych szans i perspektyw jest jednak zależne przede wszystkim od samych zainteresowanych, szczególnie od ich zdolności do współpracy i konsolidacji we własnym gronie, a nie od organów Unii Europejskiej. Dziękuję państwu za uwagę.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Regulacje prawne stosunków wyznaniowych w Polsce wobec standardów UE Wolność sumienia i wyznania

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego