Polska w Unii Europejskiej a stosunki wyznaniowe
Konferencja naukowa zorganizowana przez Stowarzyszenie Kultury Europejskiej SEC i Stowarzyszenie na Rzecz Państwa Neutralnego Światopoglądowo NEUTRUM, Warszawa, 31 maja 2004 r.

Mgr Ryszard Brożyniak (Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski): Mam nadzieję, że jakoś państwo wytrzymacie, ponieważ to się tłoczy, a czeka nas jeszcze parę ładnych godzin. To mi czasem przypomina nabożeństwo w Kościele Prawosławnym, któremu nie ma końca, chociaż jest bardzo piękne.

Chciałbym przekazać państwu parę stwierdzeń i uwag o strukturze wyznaniowej rozszerzonej Unii Europejskiej, oczywiście nie roszczę sobie pretensji do wyczerpania tematu, ponieważ zajmują się tym potężne zespoły naukowe a nawet instytuty naukowe. Ale parę uwag, które sobie przygotowałem, teraz państwu przekażę.

"Struktura wyznaniowa rozszerzonej Unii Europejskiej"

I. Problemy związane ze strukturą wyznaniową państw Unii Europejskiej, wiarą i kościołami są często przedmiotem badań empirycznych. Integracja europejska jest procesem wielostronnym, złożonym i długotrwałym, mającym za sobą ponad pół wieku, ale reprezentatywne badania socjologiczne prowadzone są od 1990 r. przez European Values Study (EVS). Projekt EVS powstał jeszcze w 1978 r. Jego inicjatorami byli prof. Jan Kerhofs z Katolickiego Uniwesytetu w Lowanium i prof. Ruud de Moor — rektor Uniwesytetu w Tilburgu. Pierwsze badania ankietowe na reprezentatywnych próbach populacji narodowych, koordynowane przez organizację Gallupa w Londynie przeprowadzono jeszcze w 1991 r. w 10 krajach wchodzących wówczas w skład Wspólnoty Europejskiej. Badania te, na których częściowo się oparłem, objęły w 1990 r. 25 krajów europejskich, a w 1999 r. już 31 krajów. Badania z 1999 r. objęły także znaczną grupę krajów byłego tzw. realnego socjalizmu, w tym Polskę. Problematyka wyznaniowa krajów Unii Europejskiej wzbudziła szerokie zainteresowanie w wielu krajach poza Europą i dlatego uzupełniono je badaniami na skalę światową. Mam na myśli World Values Study (WVS). Kierował nimi prof. Ronald Inglehart z Uniwersytetu Michigan w Ann Arbor.

Polska została włączona do programu międzynarodowych badań w tym zakresie dzięki grantowi KBN zrealizowanemu przez prof. Aleksandrę Jasińską-Kanię i prof. Mirosławę Marody z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Owocem tych badań jest książka pt. „Polacy wśród Europejczyków", wydana przez Wydawnictwo Naukowe „Scholar", o której to książce pisała w maju 2004 r. prasa codzienna. Autorów tej pracy interesowały szczególnie zmiany wartości, które zaszły w społeczeństwie polskim pod wpływem przemian systemowych ostatniego dziesięciolecia XX wieku, a także czy przemiany te są zbieżne z kierunkami zmian zachodzących w społeczeństwach zachodnioeuropejskich w wyniku procesów integracyjnych i czy zbliżają się do nich ^{[ 1 ]}.

Należy w tym miejscu wspomnieć również o publikacji zawierającej raport z badań socjologicznych, jakie na zlecenie Konferencji Episkopatu Polski przeprowadził ostatnio pallotyński Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego pt. „Kościół Katolicki na początku trzeciego tysiąclecia w opinii Polaków". Jest to również praca zbiorowa, napisana pod kierunkiem znanego statystyka kościelnegoksiędza Witolda Zdaniewicza oraz Sławomira Zaręby.

II. Wraz z rozwojem wiedzy o świecie znaczenie nazwy „Europa" rozszerzało się obejmując stopniowo dzisiejsze jej terytorium.

Europa obejmuje obszar około 10,5 mln km². W jej granicach znajdują się 42 państwa oraz 25% terytorium Rosji, a także niewielkie części Turcji (ok. 23 tys. km²), a nawet Kazachstanu (ok. 123 tys. km²). Zamieszkuje Europę około 720 mln ludzi, tj. blisko 80 narodów i większych grup etnicznych, co stanowi około 12% ludności świata.

Około 73,5% stanowią chrześcijanie różnych wyznań. Muzułmanie to 1,6% populacji ludności Europy; 0,3% to Żydzi, 0,1% Hindusi, 0,04% buddyści. Wyznawcy pozostałych religii mieszczą się w granicach 0,07%. Ateiści i bezwyznaniowcy to ok. 24,4% ^{[ 2 ]}.

Po upadku ZSRR w 1991 r. i likwidacji podziału dwubiegunowego świata i Europy zaistniały warunki do rozpoczęcia szerokiego procesu integracyjnego obejmującego państwa wschodnio- i zachodnioeuropejskie. Współpracy na płaszczyźnie politycznej i społecznej towarzyszy integracja gospodarcza, wzmacniająca procesy modernizacyjne. Pluralizacja i modernizacja nie pozostały bez wpływu na religijność Europejczyków. Obok tradycyjnej religijności kościelnej nasiliły się zjawiska indywidualizacji religijności, sekularyzacji (szczególnie Czechy i Niemcy wschodnie). Widoczna jest wyraźnie bezwyznaniowość (Francja, Czechy, była NRD), czy też desakralizacja życia. Wzrosła popularność tzw. sekt i nowych ruchów religijnych.

Zjednoczona w różnorodności Unia Europejska, o której pisał w 1931 r. Wojciech Jastrzębowski, autor pierwszego projektu konstytucji, składa się obecnie z 25 państw, które wyznają te same wartości demokratyczne i gotowe są współdziałać dla wspólnego dobra. Aby demokratyczne decyzje w kwestiach mających znaczenie dla całej Europy mogły być podejmowane na poziomie europejskim, kraje te przekazały określone kompetencje wspólnym instytucjom Unii Europejskiej.

Unia Europejska ma również na celu ochronę kulturowej różnorodności Europy w związku z bardzo dużym zróżnicowaniem religijnym rozszerzonej Wspólnoty.

Powstanie Unii stało się okazją do wskazania katalogu wartości, zasad, na których Unia Europejska opiera swoją konstrukcję i które stanowią jej manifest ideologiczny. Wartości te są rezultatem pewnej ewolucji aksjologicznej w procesie integracji europejskiej trwającej od powstania Wspólnot, a zwłaszcza Deklaracji Kopenhaskiej z 1973 r. W nowym, nieco ograniczonym kształcie, zmienionym w Amsterdamie, zostały one ujęte w art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej, który stanowi: „Unia zbudowana jest na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz rządów prawa, które są wspólne dla państw członkowskich". Projekt Traktatu silnie podkreśla i rozwija problematykę aksjologii Unii. Już w preambule zwraca się uwagę, że Europa jest kontynentem, który zrodził cywilizację, która to Europa rozwinęła wartości leżące u podstaw humanizmu: równość ludzi, wolność i poszanowanie rozumu. Wskazuje się także, że Traktat czerpie inspirację z dziedzictwa kulturowego, religijnego i humanistycznego Europy, w której ugruntowały się takie wartości, jak: uznanie nadrzędnej roli osoby ludzkiej, jej nienaruszalnych i niezbywalnych praw oraz poszanowanie prawa. Obecna i przyszła Europa ma pozostać otwarta na kulturę, wiedzę i postęp społeczny, również na religię i wynikających z niej wartości, o których przestrzeganie zabiega m.in. Stolica Apostolska.

Polska wraz z sześcioma innymi krajami Unii Europejskiej domaga się, żeby w preambule unijnego Traktatu Konstytucyjnego znalazło się wyraźne odniesienie do tradycji chrześcijańskiej. Takie żądanie znalazło się w liście podpisanym przez przedstawicieli Polski, Włoch, Litwy, Malty, Portugalii, Słowacji i Czech, skierowanym do premiera Irlandii, która w pierwszym półroczu 2004 — jak wiadomo — przewodniczyła Unii Europejskiej.

Wśród krajów rozszerzonej Unii Europejskiej jest 5 państw, których mieszkańcy w ponad dziewięćdziesięciu procentach deklarują się jako wyznawcy religii chrześcijańskiej. Są to: katolicka Malta, Polska oraz Irlandia, a także prawosławna Grecja i luterańska Dania. Jak widzimy, z wymienionych krajów listu nie podpisała Grecja oraz Irlandia.

Autorzy listu stwierdzają, że interes europejski zakłada wspólne fundamenty Europy i że etyczne podstawy jednoczącej się Europy są głównie chrześcijańskie. Ojcowie założyciele, czyli Konrad Adenauer, Robert Schuman, Alcide de Gasperi, byli katolikami głęboko przekonanymi, że jedynym trwałym fundamentem przyszłej zjednoczonej Europy może być tylko chrześcijaństwo. Obecni liderzy Unii nie negują wartości i tradycji chrześcijańskiej. Tony Blair czy też były premier Hiszpanii José María Aznar podkreślali, że Unia jest przede wszystkim wspólnotą wartości. Europa jest zbudowana jednak nie tylko na tradycji i kulturze chrześcijańskiej, ale również greckiej, rzymskiej, hebrajskiej i żydowskiej.

Bohdan Cywiński w „Rzeczypospolitej" z dnia 22-23 maja br. zwraca uwagę na różnice w podejściu do tradycji chrześcijańskiej w krajach Unii Europejskiej. Pisze: „Dla mieszkańca Europy Zachodniej państwo jest czymś bez porównania bliższym, sympatyczniejszym, najczęściej bywa synonimem ojczyzny. Wynika to z historii, którą te państwa mają za sobą. Naprawdę jesteśmy różni — i trzeba o tym pamiętać. W cywilizacji europejskiej państwo jest najpełniejszym wcieleniem laickiej koncepcji życia zbiorowego. Konstytucja stanowi laicki katechizm. Nowożytny kult państwa w myśli wielu jego ideologów stał się laicką namiastką religii. Wspólnota obywatelska nabiera tam cech wspólnoty etatystycznej wiary w państwo". Tak m.in. interpretuje Cywiński siłę francuskiego oporu na próbę przypomnienia o chrześcijańskich korzeniach Europy w preambule do konstytucji europejskiej. Według dziennikarza, przypomnienie takie obraża tę laicką wiarę.

A propos: W co wierzą Francuzi? (sondaż IFOP czyli odpowiednika naszego CBOS) .

Chociaż kościół francuski ma tylko ok. 7% praktykujących katolików i w ogóle chrześcijan, to potrzeba wiary nie zanika; ciągle 55% Francuzów deklaruje wiarę w istotę najwyższą, 37% — w niebo i piekło, 34% wierzy w cuda, 28% w zmartwychwstanie, a 22% w reinkarnację. Za to w miłość wierzy tam podobno 96%, w szczęście aż 92%, w pokój — 75% a w pieniądze aż 68%.

W Le Journal du Dimanche ukazała się notatka z rozmowy ze znakomitym izraelskim pisarzem, Amosem Ozem. Amos Oz żartował: Kiedy ostatnio spotkałem Przedwiecznego, to spytałem go, jaka jest najlepsza religia: chrześcijaństwo, islam, a może judaizm. Odpowiedział mi: synu mój, przyznam ci się w głębokim sekrecie, że ja w ogóle nie jestem religijny i dlatego religia wcale mnie nie interesuje.

Wschodnia część Europy takiej wiary w państwo jak na Zachodzie nie żywi. Państwo jest traktowane jako rzecz cenna i ważna, ale stanowi tylko historyczne narzędzie w rękach swych narodów. Naprawdę - pisze Cywiński — żyją nie państwa, lecz narody, a te są w większości wierzące.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Sytuacja wyznaniowa we współczesnej Polsce Regulacje prawne stosunków wyznaniowych w Polsce wobec standardów UE

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word