Podstawą aksjologii monocentrycznej jest przekonanie, że wszystkie wartości mogą być uporządkowane w sposób hierarchiczny i że na samym szczycie znajduje się jakaś jedna wartość najwyższa, której wszystko należy podporządkować.

W ramach aksjologii monocentrycznej można wyodrębnić trzy poglądy na relację, jaka powinna zachodzić pomiędzy muzyką a religią:
— pogląd stawiający religię ponad muzyką i domagający się, aby muzyka pełniła wobec religii funkcje służebne (na przykład umacniała pobożność, uświetniała obrzędy),
— pogląd akceptujący niezależność muzyki od religii ale domagający się podporządkowania muzyki innym wartościom (na przykład państwu, wychowaniu moralnemu, interesom określanego narodu lub określonej klasy społecznej),
— pogląd, według którego najwyższą wartością jest muzyka i to ona właśnie powinna być przedmiotem religijnego kultu.

Ten trzeci pogląd stał się fundamentem zjawiska społecznego, które jest nazywane „religią muzyki".

Religia muzyki przejawiała się w trzech podstawowych formach: jedną — występującą bardzo rzadko — stanowił kult nieokreślonej muzyki w ogóle jako metafizycznej istoty bytu, drugą — szeroko rozpowszechnioną — stanowił kult określonych wykonawców (zwłaszcza śpiewaków operowych i wirtuozów), trzecią — szczególnie interesującą kult określanych kompozytorów. W dalszym ciągu zajmiemy się tą trzecią formą religii muzyki, aby zbadać i ocenić różne przejawy i treści tego kultu, a także jego podstawy aksjologiczne.

Według aksjologii policentrycznej, oprócz podziału wartości na wyższe i niższe, istnieją piętra wartości równorzędnych; żadnej wartości nie absolutyzuje się w sposób jednostronny; istnieją także — i powinny istnieć — różne rodzaje muzyki, toteż należy akceptować rozmaite typy powiązań pomiędzy muzyką a innymi wartościami i dziedzinami życia społecznego. Oprócz muzyki pełniącej określone funkcje społeczne i podporządkowanej określonym wartościom, może i powinna istnieć muzyka niezależna, mająca w sobie samej swój cel — z czego bynajmniej nie wynika, że jest wartością najwyższą, której absolutnie wszystko należałoby podporządkować. Wreszcie, oprócz irracjonalnych form kultu kompozytorów istnieją także racjonalne, społecznie pożądane formy kultu muzyki, stanowiące istotną część składową każdej normalnie funkcjonującej i rozwijającej się kultury muzycznej.

Z terminem „religia muzyki" spotykamy się w roku 1909. Stanowi on tytuł książki: La religion de la musique, którą napisał Severin Faust (1872-1945), krytyk muzyczny używający pseudonimu: Camille Mauclair. ^{[ 1 ]} Niestety, treść książki sprawia zawód. Jest ona zbiorem krytyk muzycznych; nie ma w niej żadnych rozważań o religii muzyki.

Powstanie religii muzyki wiąże się najczęściej z Beethovenem i Wagnerem. Mówiąc o własnej religii (meine Religion) Ludwig van Beethoven (1770-1827) powiedział: „Muzyka jest wyższym objawieniem niż wszelka mądrość i filozofia" (Musik höhere Offenbarung ist als alle Weisheit und Philosophie). ^{[ 2 ]} Wróg Wagnera, muzykolog Eduard Hanslick (1825-1904) pisał o fanatycznych wielbicielach tego kompozytora: „każde jego słowo i każda nuta to dla nich r e l i g i a" ^{[ 3 ]}. Prof. Edward Dent, kiedy w 1936 r. nadawano mu w Harvard University doktorat honoris causa, powiedział, że „kult dla klasyków" (reverence for the classics) wywodzi się z „r e l i g i i  m u z y k i" (religion of musiec) obecnej w myślach Beethovena i propagowanej przez Richarda Wagnera (1813-1883); czegoś takiego nie było jeszcze w czasach Händla i Mozarta. ^{[ 4 ]} Warto także zwrócić uwagę na charakterystyczny tytuł książki, która ukazała się kilka lat temu w Mediolanie: Bóg Wagner i inni bogowie muzyki (Teodoro Celli: Il dio Wagner e altri dei della musica, Milano 1981). W pamiętnikach Paderewskiego spisanych przez Mary Lawton czytamy, że w czasach jego młodości „w niektórych salonach paryskich otaczano muzykę prawie religijnym kultem" ^{[ 5 ]}.

Słowo „kult" w odniesieniu do muzyki spotykamy w tytułach wielu artykułów „ojca" polskiej muzykologii uniwersyteckiej, Adolfa Chybińskiego (1880-1952). Na przykład: Potrzeba kultu dawnej muzyki wokalnej (1906), W sprawie kultu dzieł Liszta (1911), O odnowieniu kultu muzyki religijnej na Wawelu (1922), O kulcie Palestriny w dawnym Krakowie (1925), Kilka wiadomości o kulcie muzyki w klasztorze benedyktynów w Tyńcu (1926), Kult muzyki Orlanda di Lasso w dawnym. Krakowie (1927), W sprawie kultu dawnej muzyki chóralnej polskiej (1930) a skorowidz rzeczowy do bibliografii ^{[ 6 ]} odsyła prócz tego jeszcze do pięciu innych jego prac. Również w tekście wymienionych artykułów słowo „kult" pojawia się bardzo często, na przykład w artykule o Janie Sebastianie Bachu (1910) 6 razy, a w artykule o Palestrinie (1926) 18 razy. U innych autorów słowo to występuje rzadziej, na przykład w książce Stefanii Łobaczewskiej (1888-1963) o Beethovenie - 7 razy.

Wyrażenie „kult muzyki" posiada oczywiście wiele znaczeń, poczynając od najbardziej banalnego (wykonywanie, uprawianie, kultywowanie muzyki) do tych, które dotyczą najbardziej fanatycznych i ekscentrycznych form tej religii. Zacznijmy więc od przytoczenia kilku fragmentów, w których to wyrażenie funkcjonuje w znaczeniach interesujących religioznawcę.

Hector Berlioz (1803-1869) pisał, że uwielbienie dla Bacha przybiera w Niemczech rozmiary kultu. „Istnieje tylko jeden B ó g — Bach, a Mendelssohn jest jego prorokiem" ^{[ 7 ]}. O sobie samym Berlioz pisał: „wyznaję r e l i g i ę Beethovena, Webera, Glucka, Spontiniego" ^{[ 8 ]}. Wagner zarzucał Rossiniemu, że „nie traktował on swej sztuki jak r e l i g i i" ^{[ 9 ]}. Przytaczając ten zarzut Wagnera Wiarosław Sandelewski (1912-1983) dodał własny komentarz: „Traktowanie muzyki jak religii spotykamy jedynie u romantyków (a i to nie u wszystkich). W innych epokach, nie wyłączając dzisiejszej, kompozytor traktuje muzykę tylko jako uczciwie i solidnie wykonywane rzemiosło. Tak zwłaszcza pojmowali muzykę klasycy, a Rossini uważał się za ostatniego z klasyków" ^{[ 10 ]}. Ale w tej samej książce, trzydzieści kilka stron wcześniej, znajdujemy zdumiewające informacje o „religii" Rossiniego: "Gdyby pojęcie fanatyzmu — pisze W. Sandelewski — nie było czymś obcym temperamentowi i psychice Rossiniego, kult, jaki żywił on dla Mozarta, można by pozwać fanatycznym. Kiedy dowiedział się, że słynna śpiewaczka, Paulina Viardot-Garcia, nabyła w Londynie oryginalny rękopis Don Juana i przywiozła go do Paryża, natychmiast udał się do niej. „Chcę uklęknąć przed tą relikwią" — oświadczył, po czym, przerzuciwszy kilka kartek rękopisu, dodał: „Oto największy mistrz wszystkich mistrzów". Na partyturze Don Juana, jaką posiadał w swej bibliotece, napisał własnoręcznie: Scrittura Sacra (Pismo święte)" ^{[ 11 ]}.

Gioacchino Rossini żył w latach 1792-1868. Młodszy od niego o dwadzieścia lat filozof duński, Søren Kierkegaard (1813-1855) był „bardziej fanatycznym" wielbicielem Mozarta, któremu poświęcił kilkadziesiąt — pełnych romantycznej egzaltacji — stron dzieła Albo - albo: "Dzięki Don Juanowi możemy zaliczyć Mozarta do małej gromadki ludzi nieśmiertelnych; których imion i dzieł czas nigdy nie zapomni (...) Dzięki Don Juanowi wkracza on do wieczności (...) Ten Don Juan zapewnia mu najwyższe wśród ludzi miejsce" ^{[ 12 ]}. W tym kontekście Kierkegaard ostrzega „wszystkich duchownych, od zakrystii po konsystorz"; — Jeżeli nie zgodzicie się uznać Mozarta za największego z ludzi, „to zerwę z gminą, przeforsuję mój sposób myślenia i założę s e k t ę, która nie tylko c z c i ć będzie Mozarta ponad wszystkich, lecz w ogóle czcić będzie tylko jego (...) O nieśmiertelny, któremu wszystko zawdzięczam, i to, żem rozum utracił, i duszę mam zachwyconą, i że przejął mnie najgłębszy dreszcz (...) Cóż więc dziwnego, że o jego cześć tak zabiegam, jak o najszczęśliwszą chwilę mojego własnego życia, o jego nieśmiertelność gorliwiej niż o własne istnienie" ^{[ 13 ]}.

I jeszcze kilka przykładów polskich. Wprawdzie w 1899 r. zabierając głos w pięćdziesiątą rocznicę zgonu Chopina kompozytor Władysław Żeleński (1837-1921) zauważył, „że wszyscy zaślepieni naśladowcy, wyłącznie k u l t o w i Chopina oddani, nie tylko jako twórcy, ale nawet jako wykonawcy wpadają w ckliwość i manierę" i ostrzegał, że „wyłączny i przesadny k u l t zawsze musi szkodliwie oddziałać na fanatycznych wyznawców" ^{[ 14 ]}, ale w 11 lat później inny kompozytor, Stanisław Niewiadomski (1859-1936), zabierając głos w setną rocznicę urodzin Chopina (1910) wystąpił w obronie jego kultu i wyjaśnił, co właściwie należy rozumieć przez kult kompozytora: "Po kulcie mazurków i polonezów nastąpił kult preludiów i sonat, uprawiany przez najmłodszych kompozytorów, jak Szymanowski, Różycki lub inni (...) Za płomieniem jego krwi i za światłem smętnego ducha jego (tzn. Chopina) poszło najbliższe pokolenie i pójść winno późniejsze (...) Obowiązki nasze stąd wypływające stworzyć powinny k u l t Chopina, a rozumieć ten kult należy nie tylko jedynie jako pracę wytężoną ku spopularyzowaniu dzieł wielkiego kompozytora lub jako nieustanne oświetlanie jego postaci i działalności twórczej (...) — Przez k u l t Chopina należy tedy rozumieć raczej: uprawę muzyki w jego duchu (...) Chopin całkowity przyświecać nam powinien jako ideał (...)" ^{[ 15 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Kościół Prawdosławny Dobra i Mądrości - potrzeba kultowości Głęboko religijny niewierzący

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Andrzej Rusław Nowicki Ur. 1919. Filozof kultury, historyk filozofii i ateizmu, italianista, religioznawca, twórca ergantropijno-inkontrologicznego systemu „filozofii spotkań w rzeczach". Profesor emerytowany, związany dawniej z UW, UWr i UMCS. Współzałożyciel i prezes Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli oraz Polskiego Towarzystwa Religioznawczego. Założyciel i redaktor naczelny pisma "Euhemer". Następnie związany z wolnomularstwem (w latach 1997-2001 był Wielkim Mistrzem Wielkiego Wschodu Polski, obecnie Honorowy Wielki Mistrz). Jego prace obejmują ponad 1200 pozycji, w tym w języku polskim przeszło 1000, włoskim 142, reszta w 10 innych językach. Napisał ok. 50 książek. Specjalizacje: filozofia Bruna, Vaniniego i Trentowskiego; Witwicki oraz Łyszczyński. Zainteresowania: sny, Chiny, muzyka, portrety.  Private site  Number of texts in service: 52  Show other texts of this author  Newest author's article: W chiński akwen... Wolność w Hongloumeng