Glosa do uchwały NSA z 14.3.2005 r. w sprawie tzw. ulgi kościelnej

Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego, nie bez znaczenia jest motywacja działania kościelnych osób prawnych, zakorzeniona w religijnym sensie niesienia pomocy innym. Jest to konstatacja sprzeczna z konstytucyjnym obowiązkiem zachowania bezstronności władz publicznych, w tym szczególnie sądów, w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych obywateli. W państwie neutralnym, a takim mieni się być w świetle ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, współczesna Polska, działalność społecznie pożyteczna, w szczególności charytatywno-opiekuńcza, zasługuje na aprobatę i wsparcie bez względu na jej religijną, czy światopoglądową legitymację. Dobro winno się narzucać nie inaczej tylko siłą samego dobra.

Stanowisko Sądu w sprawie zgodności art.55 ust. 7 ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego oraz art. 40 ust. 7 ustawy o stosunku państwa do PAKP z zasadami konstytucyjnymi, w tym z zasadą równouprawnienia związków wyznaniowych, jest nie do utrzymania w kontekście historycznej genezy tych przepisów. Wprowadzają ewidentnie uprzywilejowanie Kościołów: katolickiego i prawosławnego. Brzmienie art. 55 ust. 7 było przede wszystkim wynikiem decyzji politycznych, podjętych na forum Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu Polski wiosną 1989 r. Przepis dopuszczający bez ograniczeń możliwość odliczania od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym i wyrównawczym darowizn na działalność charytatywno-opiekuńczą Kościoła Katolickiego spotkał się z powszechną krytyką ze strony parlamentarzystów i doradców sejmowych podczas prac ustawodawczych w kwietniu 1989 r., był on także konsekwentnie kwestionowany przez Ministerstwo Finansów. Zwracano uwagę, że uprzywilejowuje on darczyńców na rzecz Kościoła większościowego, stanowi odejście od ogólnej zasady prawa podatkowego dopuszczającej możliwość zmniejszenia podstawy opodatkowania z tytułu darowizn na cele społecznie użyteczne nie więcej niż o 10%. Podkreślano także już wówczas, że przepis uniemożliwia faktyczne sprawdzenie wiarygodności dokonanych darowizn. Ostatecznie analizowane rozwiązanie zostało zaakceptowane pod warunkiem rozciągnięcia tego przywileju na inne kościoły i związki wyznaniowe. ^{[ 10 ]} W pełni powyższe zobowiązanie zrealizowano jedynie w odniesieniu do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Stało się to zapewne w wyniku faktycznej metodologii przygotowania właściwej ustawy indywidualnej, polegającej na możliwym, odpowiednim powtórzeniu przepisów, także podatkowych, zawartych w ustawie o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego. ^{[ 11 ]}

Reasumując, można sformułować konstatację, że Naczelny Sąd Administracyjny, zgodnie z zasadą bezpośredniego stosowania przepisów Konstytucji ,w obliczu ewidentnej sprzeczności art. 55 ust. 7 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego oraz art. 40 ust. 7 ustawy o stosunku Państwa do PAKP z art. 25 ust. 1, art. 32, art. 3 ustawy zasadniczej winien dać pierwszeństwo przepisom ustaw podatkowych, dotyczących odliczania darowizn na działalność charytatywno-opiekuńczą. Na aprobatę zasługuje zatem stanowisko prezentowane w zdaniu odrębnym do uchwały z 14.3.2005 r. ^{[ 12 ]}

Przepisy ustaw przewidujące możliwość odliczania od podstawy opodatkowania w całości darowizn na cele charytatywno-opiekuńcze Kościołów, przewidując zarazem bardzo ogólne wymogi udokumentowania rzeczywistego dokonania darowizny mają wręcz charakter kryminogenny. Praktycznie uniemożliwiają organom skarbowym weryfikację owych darowizn i sposobu ich wykorzystania. ^{[ 13 ]} Możliwość odliczenia od podstawy opodatkowania nawet całego dochodu, przekazanego jako darowizna na kościelną działalność charytatywno - opiekuńczą, stanowi wręcz zachętę dla nieuczciwych podatników do uchylania się od podstawowego obowiązku obywatelskiego — obowiązku podatkowego. ^{[ 14 ]} Są sprzeczne z zasadami poprawnej gospodarki budżetowej. Straty skarbu państwa z tytułu fikcyjnych darowizn są niewymierne. Szacuje się, że tylko w samym 2001 r. państwo straciło z tytułu fikcyjnych darowizn, głównie na rzecz kościołów, ok. pół miliarda złotych. ^{[ 15 ]} Wspomniane wyżej postanowienia ustaw kościelnych stanowią legislacyjne kuriozum, warunkowane bieżącymi i partykularnymi względami politycznymi, zwłaszcza chęcią rządzącej ekipy neutralizacji Kościoła Katolickiego przed wyborami parlamentarnymi w 1989 r., a nie interesem państwa. Tym samym pośrednio godzą one w jedną z najważniejszych wartości konstytucyjnych, w dobro wspólne wszystkich obywateli — Rzeczpospolitą. ^{[ 16 ]}

Przedstawione wyżej okoliczności wskazują, że art. 55 ust. 7 ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego, art. 40 ust. 7 ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz odpowiednie przepisy podatkowe zawarte w ustawach z lat 1994- 1997 o stosunku państwa do poszczególnych kościołów powinny być uchylone. Może to nastąpić w wyniku uchwalenia odpowiedniej ustawy nowelizującej, albo stwierdzenia niezgodności z Konstytucją właściwych przepisów orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego. Należy w związku z tym podkreślić, że ewentualna rewizja stanu prawnego w analizowanej dziedzinie nie wymaga zgody zainteresowanych związków wyznaniowych. Zgodnie z pkt. 6 Deklaracji wyjaśniającej do Konkordatu, przyjętej przez Rząd RP w uzgodnieniu ze Stolicą Apostolską, regulacja kwestii finansowych i podatkowych kościelnych osób fizycznych oraz prawnych należy do kompetencji organów państwowych. Strona państwowa winna jedynie zasięgnąć opinii strony kościelnej na forum komisji, o której mowa w art. 22 ust. 2 i 3 Konkordatu. Zgodnie z zasadą równouprawnienia związków wyznaniowych, odpowiednio wspomniany tryb należy zastosować w odniesieniu do zmiany innych indywidualnych ustaw „kościelnych", czyli wymagane jest jedynie zasięgnięcie opinii przedstawicieli zainteresowanych kościołów.

Biorąc pod uwagę, dostrzegalną szczególnie w minionej kadencji, daleko idącą ostrożność ustawodawcy w zakresie zmiany regulacji prawnej sfery finansów związków wyznaniowych oraz zasadniczej zmianę układu sił politycznych w parlamencie można wątpić, by nowelizacja ustawodawstwa wyznaniowego nastąpiła w wyniku działań legislatywy. ^{[ 17 ]} Zasadny jest zatem postulat, aby Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, korzystając ze swych konstytucyjnych uprawnień, wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie konstytucyjności wskazanych wyżej przepisów tzw. ustaw kościelnych. Jego dotychczasowe działania w tym zakresie, wobec wyraźnej polaryzacji stanowisk wśród sędziów NSA, nie zaowocowały niestety definitywnym usunięciem wątpliwości.

[ 13 ] Pierwotnie strona kościelna podczas posiedzenia zespołu legislacyjnego Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu Polski 19.11.1983 r. proponowała ograniczenie kwot darowizn na kościelną działalność charytatywną podlegających odliczeniu od podstawy opodatkowania darczyńcy podatkiem dochodowym do 100.000 zł. W toku dalszych prac legislacyjnych w 1983 r. ograniczenie kwotowe odliczanych darowizn zostało zastąpione sformułowaniem, iż odliczeniom od podstawy opodatkowania darczyńcy podlegają kwoty nieprzekraczające dwudziestokrotności płacy minimalnej. W trakcie dyskusji wskazano, że tego rodzaju ograniczenia pozwolą oszacować strumień środków płynących na działalność charytatywną Kościoła. (zob. AAN zesp. Urząd ds. Wyznań, teczka syg. 116/6). Jesienią 1988 r. do projektu ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego wprowadzony został odpowiedni przepis podatkowy, który nie zawierał żadnych ograniczeń wysokości darowizn na cele charytatywne Kościoła podlegających odliczeniom od podstawy opodatkowania darczyńcy. Nie przewidziano także żadnych szczególnych wymogów udokumentowania darowizny oraz jej wykorzystania na działalność charytatywno-opiekuńczą (zob. AAN zesp. Urząd ds. Wyznań, teczka syg. 117/5). W trakcie dalszych prac legislacyjnych, mimo zmiany brzmienia odpowiedni przepis zachował jednak swą ogólna wymowę we wskazanych aspektach. W toku procesu ustawodawczego wiosną 1989 r. Ministerstwo Finansów proponowało objęcie otrzymywania i wydatkowania darowizn obowiązkiem prowadzenia dokumentacji finansowej, w celu ukrócenia ewentualnych nadużyć. Postulowało także w art. 55 ust. 7 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego ograniczenie odliczania darowizn na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą do 10% dochodu, tak jak w ogólnych przepisach podatkowych. Ministerstwo Finansów konsekwentnie podtrzymywało swą negatywną opinię, co do tak daleko idących przywilejów dla Kościoła jak określone we wskazanym przepisie (zob. AAN zesp. Urząd ds. Wyznań teczka syg. 117/8). Znamienne, że w uzasadnieniu projektu analizowanej ustawy stwierdzono jedynie ogólnikowo, że obszerne przepisy podatkowe potwierdzają dotychczasowe zwolnienia i ulgi podatkowe i celne, nieznacznie je powiększając (art. 55 — 56).

[ 14 ] Prowokacja dziennikarzy „Newsweeka" dokonana wiosną 2003 r. wskazała, że potencjalne straty skarbu państwa z tytułu fikcyjnych darowizn mogą być bardzo duże. Wszyscy poddani próbie duchowni, zarówno rzymskokatoliccy jak i jeden z Kościoła Polskokatolickiego, nie odmówili rzekomym przedsiębiorcom wystawienia zaświadczeń na kilkudziesięciotysięcze fikcyjne darowizny w zamian za rzeczywiste datki stanowiące część deklarowanych kwot (zob. M. Kręskawiec, Ustawa na pokuszenie, „Newsweek", 2003, nr 15, s. 13 — 19). Wyniki dziennikarskiego śledztwa są smutnym przyczynkiem do rozważań w sprawie poziomu etyki gospodarczej w Polsce, a zarazem na temat ograniczonego utożsamienia się części duchowieństwa z własnym, niepodległym i demokratycznym państwem, stanowiącym dobro wspólne.

[ 17 ] Na podkreślenie zasługuje fakt, iż wiosną 2005 r. Klub Parlamentarny Socjaldemokracji Polskiej zgłosił w Sejmie projekt ustawy o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie niektórych innych ustaw, przewidujący uchylenie odpowiednich przepisów dziesięciu tzw. ustaw kościelnych z lat 1989 - 1997, dotyczących odliczania od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym darowizn na kościelna działalność charytatywno-opiekuńczą.