Powołanie rzecznika miało stanowić sygnał dla społeczności międzynarodowej, że Polska podąża demokratyczną drogą i wywiązuje się z międzynarodowych zobowiązań w dziedzinie praw człowieka. Ombudsman miał za zadanie kanalizować niezadowolenie oraz frustrację społeczną, będące wynikiem pogłębiającego się od wprowadzenia stanu wojennego kryzysu politycznego i gospodarczego. Realizacji takich celów oczekiwali przede wszystkim ówcześni animatorzy życia społecznego" ^{[ 96 ]}.

Koncepcja sejmowego strażnika praw obywatelskich stała się wkrótce konsekwencją pogłębionej analizy przyczyn trudności polityczno-społecznych, które przeżywał nasz kraj w przeszłości. Narastało przekonanie, iż utworzenie instytucji ombudsmana ma szansę stać się gwarantem zapobiegającym powtórzeniu się sytuacji kryzysowych. Wspomnieć należy, iż to właśnie jedną z przyczyn napięć i kryzysów polityczno — społecznych były zdarzające się coraz częściej dokuczliwe i frustrujące niesprawiedliwości czy krzywdy wobec obywatela, które dodatkowo potęgowały nastroje protestu.

Według E. Łętowskiej, powołanie rzecznika miało przede wszystkim na celu pozyskanie społecznej akceptacji. Bardziej chodziło o zmianę wizerunku władzy na proobywatelski, niż — jak wówczas uzasadniano - wzmocnienie instytucjonalnej ochrony praw obywateli ^{[ 97 ]}. Za słusznością tej tezy przemawia fakt, iż wraz z utworzeniem nowych instytucji demokratycznych dążono za wszelką cenę do utrzymania nad nimi nieograniczonej kontroli. Pomimo wyposażenia Rzecznika Praw Obywatelskich w dość liczne kompetencje ustawowe władza postanowiła, że będzie wybierany i odpowiedzialny przed parlamentem, który w tamtejszym okresie wyrażał interesy jednej partii politycznej. Miało to na celu zapewnienie, by działania podejmowane przez rzecznika nie kolidowały z interesami politycznymi partyjnego kierownictwa państwa. Dodatkowo ograniczono uprawnienia rzecznika w zakresie składania wniosków do Trybunału Konstytucyjnego, zachowując weto parlamentarne. Gwarantowało to władzy zachowanie pełnej kontroli nad ewentualnymi zmianami prawa, ombudsmanowi zaś utrudniało podejmowanie skutecznych interwencji na rzecz konstytucyjności norm prawnych ^{[ 98 ]}.

E. Łętowska w wypowiedziach podkreślała fasadową rolę instytucji: „Nie miałam wątpliwości, że sama funkcja rzecznika została pomyślana jako marionetkowa, uznana za ozdobnik i przeznaczona na "utrupienie". Pomyślano sobie, że będzie to taka dekoracja, coś takiego, co się po prostu w państwie ma. Nigdy też tego nie kryłam, bo i jak tu mieć złudzenia, gdy w tak mało poważny sposób szuka się kandydata na rzecznika, że — przed wyborem — nikt z nim nawet nie porozmawiał?" ^{[ 99 ]}

Należy wspomnieć, iż nie tylko sam sposób szukania odpowiedniej osoby na stanowisko ombudsmana był mało poważny. Procedura powołania również budziła kontrowersje. Przedstawiono kandydaturę E. Łętowskiej w dniu głosowania nad wyborem ombudsmana, nie pozostawiając posłom czasu na dyskusję oraz nie przedstawiając innych kandydatów do tej funkcji. Można to było odczytać jako plan przeforsowania wcześniej zaplanowanej kandydatury. Powierzając to stanowisko osobie bez doświadczenia politycznego być może zakładano, że będzie tym samym bardziej podatna na manipulację oraz że zajmie się raczej sprawami drugorzędnymi ^{[ 100 ]}.

Powołanie pierwszego Rzecznika Praw Obywatelskich nastąpiło na mocy ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. uchwałą Sejmu PRL z dnia 19.11.1987 r.

3. Pozycja ustrojowa Rzecznika Praw Obywatelskich

Konstytucja RP zalicza urząd Rzecznika Praw Obywatelskich do „organów ochrony prawa i kontroli państwowej" (rozdział IX, art. 208 — 212). W świetle regulacji tam zawartych oraz na mocy postanowień u.r.p.o. można stwierdzić, iż jest to organ, który „stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela, określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych", wykonujący swoje zadania przy pomocy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, monokratyczny, niezawisły oraz niezależny w pełnieniu swoich obowiązków od innych organów władzy państwowej.

Rolą Rzecznika Praw Obywatelskich nie jest ochrona praw i wolności obywatelskich ogólnie pojmowanych. Nie należy do rzecznika ochrona każdego dobra obywatela wobec jakiegokolwiek podmiotu. Kompetencja rzecznika ogranicza się wyłącznie do ochrony praw i wolności jednostki wobec państwa. Rzecznik nie zajmuje się tzw. stosunkami poziomymi, czyli nie interweniuje w sporach sąsiedzkich, spadkowych, w sporach cywilnych pomiędzy obywatelami (w tych wypadkach nie będziemy mieć do czynienia z naruszeniem praw i wolności obywatelskich, lecz z naruszeniami prawa w ogóle, co uzasadnia działanie prokuratury) ^{[ 101 ]}.

Do zadań ustawowych Rzecznika Praw Obywatelskich należy kontrola i badanie tego, czy wskutek działania organów administracji państwowej oraz organizacji i instytucji społecznych (lub też zaniechania przez nie działania) nie nastąpiło naruszenie praw i wolności obywatelskich, a także czy nie nastąpiło naruszenie zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej (art. 1 ust. 3 u.r.p.o.). Zbyt szerokie unormowanie roli rzecznika oraz brak wymogów formalnych postępowania (art. 10 u.r.p.o. stanowi, iż: „wniosek kierowany do rzecznika jest wolny od opłat, nie wymaga zachowania szczególnej formy, lecz powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której wolności i praw sprawa dotyczy, a także określać przedmiot sprawy") powoduje duży wpływ wniosków do Biura Rzecznika ^{[ 102 ]}. W 2003 r. wpłynęło 55.286 wniosków, w następnych latach Biuro RPO zanotowało: w 2004r. — 59.248 ^{[ 103 ]}, i w 2005 r. — 51.643 ^{[ 104 ]} wniosków. Kognicją RPO objęta jest także działalność sądów ^{[ 105 ]}. Kontrola sprawowana przez rzecznika wobec działalności sądów jest jednak ograniczona z powodu obowiązującej prawnie zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziego (art. 178 ust. 2 konstytucji). Rzecznik może badać zgodność z prawem orzeczeń wydanych przez sądy wyłącznie w trybie procedur sądowych, natomiast kwestionowanie działalności pozaorzeczniczej sądów odbywa się na zasadach ogólnych ^{[ 106 ]}. P. Sarnecki definiuje instytucję Rzecznika Praw Obywatelskich jako „samodzielny organ państwowy o statusie konstytucyjnym, wyraźnie oddzielony od organów administracji i sądownictwa" ^{[ 107 ]}.

RPO określił swoją rolę w systemie organów państwowych w wystąpieniu z 31.8.1988 r. (RPO 18513/88/I): „rzecznik może być taktowany jako organ społecznego nacisku lub jako organ kontroli administracji, a także w pewnej mierze organ kontroli wymiaru sprawiedliwości, wykonywanej z punktu widzenia zgodności z prawem, a także z zasadami współżycia społecznego oraz sprawiedliwości" ^{[ 108 ]}.

Według J. Arcimowicz: „Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem państwowym, wyraźnie oddzielonym od administracji państwowej i sądownictwa, wyposażonym w odpowiednie kompetencje i środki działania, mającym konstytucyjne umocowanie wśród organów kontroli" ^{[ 109 ]}. Nazwanie rzecznika organem kontroli prawa sensu stricte byłoby jednak zbyt daleko idącym stwierdzeniem, gdyż od tradycyjnych organów kontrolnych różni go fakt, iż chodzi tu o prawo rozumiane proobywatelsko, a więc ukształtowane zgodnie z zasadami aksjologicznie nieobojętnej wykładni (raczej systemowej i funkcjonalnej niż językowej i gramatycznej) ^{[ 110 ]}.

Działalność rzecznika w pierwszym rzędzie jest zorientowana na ochronę praw jednostki, z tego tez względu art. 80 konstytucji gwarantuje każdemu dostęp do ochrony przez rzecznika, odróżniając tym samym ten organ od innych organów kontroli państwowej i ochrony prawa (NIK, KRRiT), a przybliżając do władzy sądowniczej. Wskazać należy, iż w tych ramach rzecznik bada działania lub zaniechania wszelkich organów pozostających w sferze władzy publicznej (administracja państwowa i samorządowa).

Według W. Sokolewicza „nazwę 'organ władzy publicznej' należy rozumieć szeroko, obejmując nią wszystkie podmioty, które sprawują na mocy ustawy władztwo publiczne, niezależnie od ich organizacyjnego usytuowania, ale też tylko w zakresie wypełniania tej właśnie funkcji (...). W obecnym stanie prawno-konstytucyjnym utraciła jakąkolwiek podstawę interpretacja ustawy o RPO, odnajdująca w niej przyzwolenie na kontrolowanie przez RPO naruszeń praw obywatelskich przez podmioty spoza struktur władzy publicznej" ^{[ 111 ]}. Na podstawie powyższej definicji „organu władzy publicznej" należy przyjąć, iż w art. 1 ust. 3 u.r.p.o. ustawodawca przyznaje rzecznikowi prawo do objęcia kontrolą działań tym organów, organizacji i instytucji, które sprawują władztwo publiczne niezależnie od tego, czy mieszczą się w systemie trójpodziału władzy (będą to m. in. organy samorządów zawodowych lub organy szkół wyższych, jeżeli dopuszczą się naruszenia praw i wolności obywatelskich) ^{[ 112 ]}.

Pozostaje jednak pytanie czy działania bądź zaniechania organów władzy publicznej muszą wiązać się z sytuacją prawną jednostki, a więc czy rzecznik może zajmować się tylko takimi działaniami organów władzy publicznej, czy też mogą czynić przedmiotem swych badań i interwencji także inne aspekty funkcjonowania tych organów. Praktyka nie udzieliła dotąd jasnej odpowiedzi, ale pamiętać trzeba, że zadaniem rzecznika jest też informowanie parlamentu o stanie przestrzegania praw oraz wolności człowieka i obywatela, a niewiele jest dziedzin administracji, które w ogóle nie dotykają tych problemów ^{[ 113 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Europejscy ombudsmani Pola współpracy Rzecznika Praw Obywatelskich z organizacjami pozarządowymi

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word