Historia powstania Konstytucji PRL

Komisje przystąpiły następnie do intensywnych prac nad przeredagowaniem całego tekstu projektu. Prace te przyspieszono, bowiem Sekretariat KC PZPR w marcu 1951 r. miał zająć się trybem uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. ^{[ 38 ]} Nadal przy tym B. Bierut na bieżąco nadzorował działalność komisji. W lutym 1951 r. główny referent opracował drugi wariant projektu konstytucji. Na ostatnim posiedzeniu, 12 marca 1951 r., zobowiązano S. Rozmaryna do sporządzenia na podstawie uchwał komisji ostatecznego tekstu projektu ustawy zasadniczej, który następnie miał być przedłożony Biuru Politycznemu KC PZPR. ^{[ 39 ]}

Dalsze prace, w opinii M. Rybickiego, w okresie od 12 marca 1951 r. do 18 stycznia 1952 r., kiedy to projekt Konstytucji uchwaliła Podkomisja Redakcyjna i Zagadnień Ogólnych Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego (KKSU), toczyły się przede wszystkim na forum Biura Politycznego KC PZPR. W ich toku koncepcje dotyczące najwyższych organów władzy państwowej, jakkolwiek pierwotnie akceptowane przez kierownictwo partii, uległy następnie istotnym zmianom. ^{[ 40 ]}

Ostatnim etapem niejawnego nurtu prac konstytucyjnych było wniesienie poprawek do projektu konstytucji przez J. Stalina. Zdaniem A. Garlickiego i J. Zakrzewskiej miało to miejsce prawdopodobnie wczesną jesienią 1951 r. ^{[ 41 ]}

Nie wiadomo, czy udział dyktatora w procesie ustrojodawczym w Polsce był następstwem jego własnej inicjatywy, czy wynikiem serwilizmu polskich towarzyszy. Bardziej prawdopodobna wydaje się druga hipoteza. ^{[ 42 ]} Przywódca ZSRR naniósł na rosyjski tekst tłumaczenia ok. 50 poprawek, w tym 14 w preambule. Można je podzielić na trzy grupy: zmiany merytoryczne, sugestie polegające na odmiennym wyrażeniu tych samych myśli oraz zmiany redakcyjne. ^{[ 43 ]}

Poprawki merytoryczne dotyczyły przede wszystkim treści preambuły. PRL została zatem określona jako republika ludu pracującego. J. Stalin zalecił także uwzględnienie faktu istnienia w przeszłości trzech zaborców, a zatem również rosyjskiego. Usunął ponadto ze wstępu słowa: pod przewodem ZSRR, jakby pragnąc uniknąć wszelkich legislacyjnych przejawów ograniczonej suwerenności Polski. Sformułowanie dość — neutralne — że PRL ogranicza, wypiera i likwiduje stosunki społeczne oparte na wyzysku zmieniono na brzmiące jak groźba wyrażenie: ogranicza wypiera i likwiduje klasy społeczne żyjące z wyzysku robotników i chłopów (art. 3). Pojęcie własności prywatnej zastąpiono nieznanym polskiemu prawu pojęciem własności indywidualnej. Warto odnotować, że J. Stalin w zakresie regulacji spraw wyznaniowych skreślił sformułowanie: nawiązując do chlubnej tradycji narodu polskiego, zamieścił natomiast w art. 69 zasadę, że Kościół jest oddzielony od państwa. Usunięto także sformułowanie o prawie jako o wspólnym dobru narodu. W myśl zmodyfikowanego projektu miało być ono wyłącznie wyrazem woli ludu pracującego. Jest rzeczą charakterystyczną, że przywódca radziecki szczególnie często zalecał dodanie słowa: narodowy. ^{[ 44 ]}

Wszystkie zaproponowane poprawki, po przetłumaczeniu przez B. Bieruta tekstu rosyjskiego na język polski, zostały skrupulatnie uwzględnione. ^{[ 45 ]} Daje to podstawy do stwierdzenia, że Konstytucja PRL w istocie rzeczy powstała pod nadzorem J. Stalina. Nieprawdziwa byłaby jednak konstatacja, że akt ten został przez niego oktrojowany (nadany).

Oficjalne prace konstytucyjne zostały zainicjowane przez Sejm Ustawodawczy 26 maja 1951 r. wraz z uchwaleniem ustawy konstytucyjnej o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Polski Ludowej. ^{[ 46 ]} W celu przygotowania projektu ustawy zasadniczej przewidziano utworzenie Komisji Konstytucyjnej. Nie była to jednak zwykła komisja sejmowa. Pragnąc nadać pracom ustrojodawczym pozory daleko posuniętego demokratyzmu, czy wręcz charakter ogólnonarodowy, przewidziano, że w skład Komisji będą wchodzić czołowi przedstawiciele organizacji politycznych, zawodowych i społecznych oraz reprezentanci nauki, sztuki i kultury. Powołani przez Sejm Ustawodawczy mogli oni wywodzić się z jego składu lub spoza niego. Decyzji Izby pozostawiono także określenie liczebności omawianego organu. Jego przewodniczącym był z urzędu Prezydent RP. Demokratyzmu procesu ustrojodawczego miała również dowodzić prawna możliwość zapraszania przez Komisję Konstytucyjną oraz jej podkomisje do udziału w ich pracach obywateli, którzy odznaczyli się działalnością państwową lub społeczną, jak również wybitnych specjalistów.

Ustawowym zadaniem Komisji Konstytucyjnej było opracowanie wstępnego projektu konstytucji oraz ogłoszenie go w celu przeprowadzenia ogólnonarodowej dyskusji i zgłoszenia przez obywateli wniosków poprawek i uwag do niego. Na ich podstawie Komisja winna opracować ostateczny projekt ustawy zasadniczej, po czym przedłożyć go Sejmowi do końca 1951 r. Nie przewidziano jednak żadnych konsekwencji niezachowania tego terminu. Uchwalenie Konstytucji wymagało większości 2/3 ustawowej liczby posłów. Demokratyzm procedury konstytucyjnej był jednak pozorny. Komisja Konstytucyjna posiadała monopol wniesienia projektów konstytucyjnych. Nie określono trybu zgłaszania przez obywateli wniosków uwag i poprawek oraz nie wskazano zasad ich uwzględniania.

O zamiarze nadania oficjalnym pracom ustrojodawczym charakteru fasadowego zdawało się także świadczyć powołanie licznej, złożonej aż ze 103 członków Komisji Konstytucyjnej. Wśród nich było 61 posłów oraz 42 osoby spoza Sejmu. Pod względem politycznym najliczniejszą reprezentację — dwudziestoczteroosobową — posiadała PZPR. ^{[ 47 ]}

Nie stanowiła ona zatem większości bezwzględnej. Prowadzenie szczegółowych prac legislacyjnych w tak licznym gronie in pleno było wręcz niemożliwe. W tym celu na podstawie regulaminu Komisji powołano aż dziesięć podkomisji. ^{[ 48 ]}

Wiodącą rolę odgrywała Podkomisji Redakcyjna i Zagadnień Ogólnych, na której czele stanął Przewodniczący Komisji Konstytucyjnej. Pozostałe podkomisje pełniły wobec niej funkcje raczej doradcze.

Komisja Konstytucyjne począwszy od 19 września 1951 r. do 30 kwietnia 1952 r. odbyła zaledwie cztery posiedzenia. ^{[ 49 ]} Główny ciężar prac spoczął na Podkomisji Redakcyjnej i Zagadnień Ogólnych. Zebrała się ona in pleno pięć razy. ^{[ 50 ]} Już 19 września 1951 r. wyłoniła ona ze swego grona siedmioosobowy zespół w składzie: B. Bierut, J. Niećko, J. Berman, L. Chajn, F. Fiedler, Z. Modzelewski oraz St. Rozmaryn, któremu powierzono opracowanie w ciągu miesiąca wstępnego projektu konstytucji. Zespół ten zebrał się kilkanaście razy. Trzynastego listopada 1951 r. Podkomisja Redakcyjna i Zagadnień ogólnych uchwaliła wstępny projekt ustawy zasadniczej. Uwzględniał on już poprawki wniesione przez J. Stalina. ^{[ 51 ]}

Wspomniane przedłożenie miało być następnie przekazane pozostałym podkomisjom do rozpatrzenia. Jak odnotowuje M. Rybicki podkomisje te pracowały nad poszczególnymi rozdziałami zaledwie tydzień. ^{[ 52 ]} W toku oficjalnych prac konstytucyjnych każda z nich zebrała się tylko dwukrotnie. ^{[ 53 ]} Generalnie rzecz ujmując wszystkie podkomisje Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego obradowały na dwudziestu trzech posiedzeniach. ^{[ 54 ]}

Komisja Konstytucyjna rozpatrzyła projekt wstępny konstytucji na posiedzeniu plenarnym 13 grudnia 1951 r. Najżywsza dyskusja dotyczyła spraw wyznaniowych a zwłaszcza stosunków państwo-kościół. Członkowie Komisji, związani z Kościołem katolickim, kwestionowali zasadę, że Kościół jest oddzielony od państwa. Postulowali zamieszczenie w konstytucji zasad przewidzianych w Porozumieniu między Rządem a Episkopatem z 14 kwietnia 1950 r. Aleksandr Bocheński wystąpił o zagwarantowanie w konstytucji swobody wykonywania czynności związanych z kultem i głoszenia zasad wiary. Ten postulat spotkał się jednak z opozycją, a replika posła Jana Frankowskiego okazała się bezskuteczna. O treści przepisów wyznaniowych konstytucji przesądziło stanowisko B. Bieruta, który opowiedział się za utrzymaniem ich dotychczasowego brzmienia, zgodnego z poprawkami J. Stalina. Pozostałe instytucje ustroju społeczno-gospodarczego oraz politycznego nie były przedmiotem merytorycznej dyskusji.

Ponieważ Komisja Konstytucyjna nie była w stanie zredagować wstępnego projektu konstytucji do końca 1951 r., nastąpiło przesunięcie tego terminu o cztery miesiące tj. do 30 kwietnia 1952 r., na podstawie ustawy konstytucyjnej z 15 grudnia 1951 o zmianie terminu opracowania projektu Konstytucji i przedłużeniu kadencji Sejmu Ustawodawczego. ^{[ 55 ]} Akt ten przedłużał również kadencję Izby o sześć miesięcy.

Podkomisja Redakcyjna i Zagadnień Ogólnych 18 stycznia 1952 r. uchwaliła wstępny projekt ustawy zasadniczej. Natomiast 23 stycznia 1952 r. Komisja Konstytucyjna podjęła uchwałę w sprawie ogólnonarodowej dyskusji nad projektem Konstytucji PRL. Wymienione akty zostały następnie opublikowane w prasie codziennej.

[ 45 ] Zob. polski tekst projektu Konstytucji PRL z naniesionymi ręcznie poprawkami, AAN, sygn. akt 237/V-109, k. 11-33.

[ 48 ] Były to podkomisje: 1) Redakcyjna i zagadnień ogólnych, 2) Ustroju społeczno-gospodarczego, 3) Najwyższych Organów Władzy i Administracji Państwowej, 4) Terenowych Organów Władzy Państwowej, 5) Spraw Zagranicznych, 6) Pracy, 7) Praw i Obowiązków Obywatelskich, 8) Oświaty, Nauki i Kultury, 9) Systemu Wyborczego, 10) Wymiaru Sprawiedliwości. Wśród przewodniczących podkomisji siedmiu było z PZPR, dwóch ze Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i jeden ze Stronnictwa Demokratycznego.

[ 49 ] Było to: 19 września i 13 grudnia 1951 r. oraz 23 stycznia i 30 kwietnia 1952 r. (zob. notatka Stefana Rozmaryna z 14. 07. 1952 r. w sprawie prac Komisji Konstytucyjnej, AAN, sygn. akt 237/V-108, k. 39).

[ 50 ] Posiedzenia Podkomisji Redakcyjnej i Zagadnień Ogólnych miały miejsce: 19 września, 13 listopada i 7 grudnia 1951 r. a także 18 stycznia i 28 kwietnia 1952 r. (zob. jw.).

[ 51 ] A. Garlicki, jw., s. 191. Zob. projekt konstytucji uchwalony 13 listopada 1951 r. przez Podkomisję Redakcyjną i Zagadnień Ogólnych, AAN, sygn. akt 237/V-109, k. 2-9a.

[ 53 ] Posiedzenia pozostałych podkomisji miały miejsce w okresach od 21 do 27 listopada 1951, a następnie od 23 do 25 kwietnia 1952 r. (Zob. notatka Stefana Rozmaryna z 14. 09. 1952 r. w sprawie prac Komisji Konstytucyjnej, jw.).