Geneza Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) z 22 lipca 1952 r. stanowi zagadnienie, które dotychczas nie zostało wyczerpująco zbadane. Zasadna jest obawa, że proces ten może nigdy nie być naświetlony w sposób całościowy. Jest to konsekwencją przede wszystkim faktycznego trybu prac ustrojodawczych, w ramach których najistotniejsze, rozstrzygające decyzje, dotyczące treści przyszłej ustawy zasadniczej były podejmowane w wąskim, nawet kilkuosobowym gronie ówczesnego ścisłego kierownictwa partyjno-państwowego Polski Ludowej. Materiały obrazujące nieoficjalny a zarazem niepubliczny nurt prac konstytucyjnych, jeżeli w ogóle zachowały się, to znalazły się w znacznej mierze w archiwach prywatnych. Na tym tle wyróżniają się dokumenty zgromadzone w Archiwum Akt Nowych (AAN), ukazujące poprawki wniesione przez Józefa Stalina do pierwotnego projektu Konstytucji. Dotychczas geneza Konstytucji z 22 lipca 1952 r. została najpełniej przedstawiona przez Mariana Rybickiego ^{[ 1 ]} , którego zasługą było przede wszystkim zaprezentowanie działalności komisji przy Sekretariacie KC PZPR w latach 1949 — 1951, oraz w opracowaniach autorstwa Andrzeja Gwiżdża ^{[ 2 ]} , koncentrujących się na parlamentarnym aspekcie prac konstytucyjnych. Rolę J. Stalina w powstaniu ustawy zasadniczej PRL uwidoczniły publikacje Andrzeja Garlickiego i Janiny Zakrzewskiej ^{[ 3 ]} a także Teresy Torańskiej ^{[ 4 ]} . Współczesne opracowania analizowanego zagadnienia bazują przede wszystkim na pracach wymienionych autorów. ^{[ 5 ]}

Oficjalne prace konstytucyjne w latach 1951 — 1952, prowadzone na forum Sejmu Ustawodawczego, jego Komisji Konstytucyjnej oraz podkomisji, miały w istocie rzeczy charakter fasadowy. Służyły one przede wszystkim nadaniu pozorów legalizmu i społecznej akceptacji decyzjom formułowanym poza parlamentem, a nawet poza Polską — w ZSRR. Ostatniemu z wymienionych celów służyła także debata publiczna w sprawie konstytucji, która w istocie rzeczy miała charakter proklamatywny. ^{[ 6 ]}

Fasadowość oficjalnych prac konstytucyjnych była odbiciem fasadowości samej Konstytucji, która nie odzwierciedlała ani rzeczywistego sposobu sprawowania władzy w państwie, ani poziomu gwarancji wolności i praw obywatelskich. Konstytucja PRL w swym pierwotnym brzmieniu zasadnie określana była jako „stalinowska". J. Stalin wpłynął bezpośrednio na szereg zawartych w niej sformułowań, a ponadto ustawa zasadnicza z 22 lipca 1952 r. w swojej systematyce oraz w szeregu postanowieniach nawiązywała do stalinowskiej konstytucji ZSRR z 1936 r.

Polska Partia Robotnicza już w początkowym okresie swej działalności, w marcu 1943 r., do pierwszorzędnych zadań po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zaliczała podjęcie przygotowań do przeprowadzenia demokratycznych, pięcioprzymiotnikowych wyborów do Zgromadzenia Narodowego (Konstytuanty), którego jednym z zasadniczych celów winno być utrwalenie form ustrojowych i uchwalenie nowej konstytucji. ^{[ 7 ]}

Postulat ustanowienia nowej ustawy zasadniczej został zatem sformułowany dość ogólnikowo, bez określenia nawet w zarysach harmonogramu działań, mających służyć jego urzeczywistnieniu. Należy zarazem podkreślić, że w pierwszej połowie 1943 r. komuniści nie negowali jeszcze normatywnej podstawy działania polskich władz na emigracji oraz ich przedstawicielstwa w kraju — ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 r. Odrzucenie konstytucji kwietniowej nastąpiło jednak już w deklaracji programowej PPR pt. O co walczymy, opublikowanej w listopadzie 1943 r. Symptomatycznym było, że nastąpiło to po zerwaniu przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem polskim w Londynie, a zarazem po fiasku rozmów PPR z przedstawicielami Delegatury Rządu na Kraj i Komendy Głównej AK na temat wspólnej walki z okupantem. W świetle wspomnianego dokumentu odrzucenie konstytucji z 1935 r., określanej jako: antydemokratyczna, nielegalna, ozonowa i nie zaakceptowana przez naród, służyć miało delegitymizacji rządu emigracyjnego. ^{[ 8 ]} Powyższy zabieg propagandowy będzie pojawiał się od tej pory w kolejnych wystąpieniach programowo-politycznych polskich komunistów oraz związanych z nimi ugrupowań. ^{[ 9 ]}

Po raz pierwszy także w deklaracji O co walczymy negacja ustawy konstytucyjnej z 1935 r. łączyła się z zapowiedzią zorganizowania przez Rząd Tymczasowy demokratycznych wyborów do Konstytuanty, mającej ustalić demokratyczne formy ustrojowe poprzez uchwalenie konstytucji.

W „wyzwolonym" kraju zapowiedź opracowania i uchwalenia nowej ustawy zasadniczej publicznie sformułowano po raz pierwszy w Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 r. Miał tego dokonać pochodzący z pięcioprzymiotnikowych wyborów Sejm Ustawodawczy. Krajowa Rada Narodowa oraz powołany przez nią PKWN działały na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 r., jako jedynie obowiązującej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie ^{[ 10 ]}

Podstawowe założenia konstytucji marcowej miały obowiązywać, aż do zwołania Sejmu Ustawodawczego. Rząd emigracyjny oraz jego Delegaturę na kraj wprost określono jako władzę samozwańczą i nielegalną, gdyż opierającą się na bezprawnej, faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 r. ^{[ 11 ]} Manifest z 22 lipca 1944 r. pozostawiał zarazem władzom nowego reżimu bardzo dużą swobodę w działalności ustrojodawczej. Poza wskazaniem jednoizbowego Sejmu Ustawodawczego jako konstytuanty nie określał bowiem ani terminu uchwalenia konstytucji, ani nie formułował wprost wytycznych co do jej treści. Analiza oficjalnych wypowiedzi lewicy komunistycznej może prowadzić do wniosku, że zapowiedź uchwalenia nowej konstytucji przez pochodzący z demokratycznych wyborów Sejm Ustawodawczy miała przynajmniej częściowo osłabić społeczną negację nowych władz (w istocie rzeczy uzurpatorskich) poprzez wskazanie postępowych, demokratycznych celów ich działalności. Odrzucenie konstytucji kwietniowej jako prawnej podstawy funkcjonowania władz emigracyjnych oraz ich przedstawicielstwa w kraju de facto musiało skutkować swego rodzaju zrównaniem ich z instytucjami powołanymi przez komunistów. W obu przypadkach nie występowałaby formalna ciągłość ustrojowa.

Postulat uchwalenia nowej konstytucji stał się jednym z podstawowych punktów programu wyborczego kontrolowanego przez PPR Bloku Stronnictw Demokratycznych ^{[ 12 ]} przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 r. ^{[ 13 ]}

W nowej ustawie zasadniczej zamierzano utrwalić nowe fundamenty ustrojowe. Konstytucja miała wypływać z ducha wielkich tradycji reformatorskich i wolnościowych Polski. Celem tego aktu winno być zagwarantowanie przeprowadzonych już reform społecznych, rozbudowanie samorządu terytorialnego oraz utrwalenie Demokracji Ludowej. Towarzyszyły temu zapewnienia zblokowanych stronnictw, że nowa ustawa zasadnicza będzie Wielką Kartą Wolności Obywatelskich. Miała ona gwarantować równe prawa wszystkim obywatelom oraz zabezpieczać takie fundamentalne wolności jak: wolność słowa, prasy, zrzeszeń, wolność sumienia i wierzeń religijnych, a w szczególności prawa Kościoła katolickiego. Zapowiadano, że przedmiotem ustrojowych gwarancji będzie także własność prywatna jako podstawa zdrowej inicjatywy prywatnej. W świetle tych zapowiedzi nowa konstytucja miała urzeczywistniać przede wszystkim wartości demokratyczne i socjalne, a w mniejszym stopniu także liberalne. Ustawa zasadnicza miała przede wszystkim pełnić funkcję gwarancyjną i stabilizującą. Jawiła się nie jako wyznacznik, czy instrument zasadniczych przemian politycznych, społecznych i gospodarczych lecz jako ich potwierdzenie. ^{[ 14 ]}

Przedstawione ujęcie roli ustawy zasadniczej było zbieżne ze stalinowską koncepcją konstytucji. Według niej Konstytucja jest rejestracją i ustawodawczym utrwaleniem tych zdobyczy, które już zostały osiągnięte i zabezpieczone. ^{[ 15 ]} Konstytucji nie należy utożsamiać z programem [...]. Podczas gdy program mówi o tem czego jeszcze nie ma i co musi być dopiero osiągnięte i zdobyte w przyszłości, to konstytucja, wręcz przeciwnie, powinna mówić o tem, co już jest, co już jest osiągnięte i zdobyte obecnie, w teraźniejszości. Program dotyczy przeważnie przyszłości, konstytucja — teraźniejszości. ^{[ 16 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Konstytucja z 1952 Zasada rozdziału kościoła od państwa w polskim prawie i praktyce politycznej

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego