Art. 15 ust. 3 Konkordatu, obligujący państwo do dotowania Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a także dopuszczający możliwość dotowania odrębnych wydziałów teologicznych, może być uznany za niezgodny przede wszystkim z wyrażoną w art. 25 ust. 2 Konstytucji dyrektywą bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, z zasadą równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 25 ust.1) oraz z zasadą poszanowania autonomii kościołów i innych związków wyznaniowych oraz wzajemnej niezależności państwa oraz wspólnot religijnych w swoim zakresie (art. 25 ust. 3).

Niezgodność art. 15 ust. 3 traktatu z zasadą wyrażoną w art. 25 ust. 2 Konstytucji wynika z faktu, że celem i skutkiem wspomnianego przepisu Konkordatu jest wsparcie przez państwo, zwłaszcza przez organy uczestniczące w procesie ustawodawczym, ze środków publicznych pochodzących od wszystkich obywateli bez względu na wyznanie, instytucji należących do Kościoła katolickiego, zajmujących się zwłaszcza propagowaniem doktryny religijnej katolicyzmu. Naczelne organy władzy publicznej, podpisując umowę ze Stolicą Apostolską, uchwalając ustawę wyrażającą zgodę na jej ratyfikację, wreszcie ratyfikując traktat, opowiedziały się po stronie określonej opcji religijnej oraz związku wyznaniowego, który jest jej nośnikiem. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Papieska Akademia Teologiczna oraz papieskie wydziały teologiczne to placówki oświatowe i naukowe mające ewidentnie katolicki, a zawłaszcza kościelny charakter. Przykładowo Wielkim Kanclerzem KUL jest arcybiskup lubelski Józef Życiński, funkcję Wielkiego Kanclerza Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie pełni arcybiskup warszawski Kazimierz Nycz, godność wielkiego wicekanclerza sprawuje Przełożony Generalny Towarzystwa Jezusowego o. Adolfo Nikolas, który działa przez swojego delegata — przełożonego Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego ks. Dariusza Kowalczyka. We władzach uczelni nie ma ani jednej osoby świeckiej. Wśród profesorów adiunktów i wykładowców KUL, PAT, czy odrębnych papieskich wydziałów teologicznych najistotniejszą grupę stanowią duchowni katoliccy. Są to zatem uczelnie sklerykalizowane. Wykładowcy dyscyplin kościelnych muszą posiadać misję kanoniczną. Przedstawione okoliczności uzasadniają postawienie tezy, że wymienione uczelnie Kościoła katolickiego w przeciwieństwie do uczelni publicznych, nie gwarantują wolności badań naukowych oraz wolności nauczania.

Przykładowo, studia na Papieskim Wydziale Teologicznym (PWT) w Warszawie mogą podjąć przede wszystkim osoby duchowne: księżą, alumni wyższych seminariów duchownych, które podpisały umowę o współpracy z PWT (obecnie jest siedem takich placówek), zakonnicy i zakonnice po ślubach czasowych lub wieczystych wreszcie osoby świeckie. Jednym z warunków podjęcia studiów jest przedstawienie stosownego zaświadczenia od właściwego proboszcza. Niekatolik nie uzyska na Wydziale tytułu magistra. Kształcenie osób świeckich jest ukierunkowane w znacznym stopniu na przygotowanie tych osób do pełnienia funkcji służebnych względem Kościoła — katechety czy organisty. Studium Teologii dla Świeckich ma charakter zaoczny. Na podkreślenie zasługuje fakt, że filię Wydziału stanowi m.in. Archidiecezjalne Seminarium Misyjne „Redemptoris Mater". Jego alumni uczestniczą w wykładach wspólnie z alumnami Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie. Wydział przygotowuje zatem osoby, których szczególnym zadaniem ma być nie tylko zaspokajanie potrzeb religijnych katolików w Polsce, lecz krzewienie religii katolickiej w świecie, wśród osób wyznających inne religie. Reasumując, należy stwierdzić, że PWT w Warszawie jest placówką prowadzoną przez duchownych, kształcącą przede wszystkim duchownych (a świeckich jedynie w ograniczonym zakresie) i to wyłącznie dla potrzeb Kościoła katolickiego nie tylko w Polsce ale także na świecie.

Przewidując dofinansowanie z budżetu państwa KUL oraz PAT, a także dopuszczając możliwość dofinansowania wobec papieskich wydziałów teologicznych naczelne organy władzy publicznej w Polsce wyraźnie wskazują, że szczególnie bliska jest im doktryna Kościoła katolickiego. Godzą się bowiem na łożenie (lub dopuszczają taką możliwość) w celu jej upowszechnienia oraz ugruntowania wśród katolickiego duchowieństwa i laikatu, którzy kształcą się w wymienionych placówkach. Można powiedzieć, że tym samym utrwalenie i rozszerzenie zakresu oddziaływania doktryny katolickiej uznają za jeden z celów państwa. Program nauczania na wspomnianych placówkach obejmuje w szczególności przekaz nie tylko obiektywnej, neutralnej światopoglądowo wiedzy naukowej, ale nauczanie prawd religijnych Kościoła katolickiego, których akceptacja jest przede wszystkim rezultatem osobistego, subiektywnego przeświadczenia.

W przypadku analizowanej ustawy naruszenie zasady bezstronności władz publicznych nastąpiło w stopniu szczególnym. Popierają one bowiem przygotowanie kadr wyspecjalizowanych w zakresie propagowania doktryny katolickiej — misjonarzy oraz katechetów. W ramach Sekcji św. Jana Chrzciciela PWT w Warszawie funkcjonuje Wyższe Zawodowe Studium Katechetyczne, zaś filią Wydziału jest Archidiecezjalne Seminarium Misyjne „Redemptoris Mater". W świetle kwestionowanej ustawy organy władzy udzielają Kościołowi katolickiemu czytelnego poparcia w rywalizacji z innymi związkami wyznaniowymi i nurtami światopoglądowymi o względy aktualnych i potencjalnych wyznawców. Tego rodzaju postawa jest w sposób jaskrawy sprzeczna z ustrojową dyrektywą bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, a tym bardziej z zasadą ich neutralności we wskazanym zakresie. Historyczni twórcy art. 25 ust. 2 ustawy zasadniczej, zwłaszcza Tadeusz Mazowiecki, utożsamiali pojecie bezstronności władz publicznych z pojęciem ich neutralności w sprawach religijno-światopoglądowych. ^{[ 19 ]} Państwo, które dopuszcza możliwość finansowania kształcenia kleru jednego z Kościołów nie jest państwem bezstronnym czy neutralnym, lecz nabiera charakteru państwa wyznaniowego.

Art. 15 ust. 3 Konkordatu wikła państwo w sprawy wyznaniowe. W zamyśle Układających się Stron ma on zapewne stać się gwarancję prawnomiędzynarodową finansowania KUL oraz PAT na czas nieokreślony. Wejście traktatu w życie spowodowało wzrost stałego obciążenie budżetu państwa. Z takich koncesji na rzecz Kościoła katolickiego będzie się państwu bardzo trudno wycofać.

Art. 15 ust. 3 umowy ze Stolicą Apostolską można oceniać jako niezgodny z wyrażoną w art. 25 ust. 3 Konstytucji zasadą wzajemnej niezależności w swoich dziedzinach państwa i związków wyznaniowych. Wspomniany przepis Konstytucji, w ocenie doktryny prawa wyznaniowego, wyraża ideę tzw. przyjaznego rozdziału między państwem a Kościołem. ^{[ 20 ]} Tymczasem omawiane postanowienia Konkordatu ustanawiają w istocie rzeczy roszczenie po stronie wybranych instytucji kościelnych (KUL i PAT) do konkretnego wsparcia ze strony budżetu państwa. Dynamika, względnie zakres, działalności znaczących jednostek organizacyjnych Kościoła katolickiego została uzależniona od corocznej dotacji ze strony państwa. Wysokość dotacji, czy innych form wsparcia może być limitowana przez parlament lub rząd w ustawie budżetowej. Takie rozwiązanie stwarza instrumenty presji finansowej organów państwowych na Kościół katolicki. Omawiana regulacja przeczy idei rozdziału państwa i Kościoła w wymiarze finansowym. Godząc się na bezpośrednie dofinansowanie KUL i PAT oraz dopuszczając dotowanie papieskich wydziałów teologicznych państwo wkracza w sferę wewnętrzną Kościoła, zwłaszcza w problematykę kształcenia jego kadr duchownych. Bezpośrednie finansowanie z budżetu państwa szkolnictwa wyznaniowego, nakierowanego na kształcenie duchowieństwa, to jedna z cech wyróżniających modelu powiązania państwa ze związkami wyznaniowymi, a ten jest zasadniczo sprzeczny z koncepcją stosunków wyznaniowych wyrażoną w Konstytucji. Państwo w systemie rozdziału co do zasady nie finansuje wyznań jako takich.

Analizowany przepis umowy ze Stolicą Apostolską sprzeczny jest z zasadą równouprawnienia związków wyznaniowych, zawartą w art. 25 ust. 1 Konstytucji. Tylko Kościołowi katolickiemu stworzył prawodawca szczególne preferencje w zakresie dofinansowania jego partykularnego szkolnictwa wyznaniowego na poziomie szkoły wyższej. Art. 15 ust. 3 Konkordatu otwiera możliwości przeznaczenia środków budżetowych na katolickie wyższe seminaria duchowne. Przykładowo w skład Sekcji św. Jana Chrzciciela Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie wchodzi Wyższe Metropolitarne Seminarium Duchowne w Warszawie. Z kolei filiami Wydziału są m.in. Archidiecezjalne Seminarium Misyjne „Redemptoris Mater", Wyższe Seminarium Duchowne w Warszawie-Pradze, Wyższe Seminarium Duchowne w Łowiczu, Wyższe Seminarium Duchowne w Siedlcach oraz Wyższe Seminarium Duchowne w Drohiczynie. Na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu kształcą się z zasady seminarzyści tamtejszego Archidiecezjalnego Seminarium Duchownego.

Prawodawca polski nie przewidział natomiast żadnych możliwości dofinansowania z budżetu państwa wyższych seminariów duchownych innych kościołów. Seminaria takie posiadają od lat, zgodnie z treścią odpowiednich ustaw z lat 1991-1997 o stosunku państwa do właściwych Kościołów: Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP, Kościół Starokatolicki Mariawitów, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów w RP, Kościół Polskokatolicki oraz Kościół Zielonoświątkowy w RP. Placówki te są finansowane ze środków własnych odpowiednich związków wyznaniowych.

Art. 15 ust. 3 traktatu ze Stolicą Apostolską ma zatem charakter partykularny i nosi znamiona przywileju państwa wobec Kościoła katolickiego. Tymczasem Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 5 maja 1998 r. (Sygn. akt 35/97) stwierdził, iż z punktu widzenia konstytucyjnej zasady równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych jest istotne, aby sfera uprawnień przysługujących poszczególnym kościołom i związkom wyznaniowym była poddana jednolitej regulacji.

Zgodnie z zasadą równouprawnienia związków wyznaniowych dotacje z budżetu państwa na takich samych zasadach należałoby przyznać przynajmniej tym wszystkim związkom wyznaniowym, które prowadzą lub chcą prowadzić szkoły wyższe lub wyższe seminaria duchowne, albo żadnemu spośród nich, również Kościołowi katolickiemu, nie zapewniać wsparcia finansowego tym zakresie. Pierwszeństwo należy dać drugiemu z alternatywnych rozwiązań jako zgodnemu nie tylko z zasadą sformułowana w art. 25 ustawy zasadniczej, ale także z innymi ustrojowymi normami stosunków wyznaniowych — z dyrektywą bezstronności władz publicznych w Rzeczypospolitej Polskiej w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych (art. 25 ust. 2 Konstytucji) oraz z zasadą wzajemnej niezależności państwa i związków wyznaniowych w swoim zakresie (art. 25 ust. 3 ustawy zasadniczej).

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Konkordat polski z 1993 r. - Altera Pars Konkordat z 1993

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego