Podstawy do wątpliwości w odniesieniu do skutków „papieskiej reformy rolnej” mógł nasunąć natomiast art. 24 pkt 3, w którym poręczano Kościołowi nadania ziemi w przypadku parcelacji dóbr pokościelnych. Parcelacja tych dóbr, rozmieszczonych w całej Polsce, mogła rzeczywiście powiększyć stan posiadania Kościoła do takich rozmiarów, że reforma rolna dóbr kościelnych byłaby w praktyce fikcyjna. Możemy zresztą przeprowadzić teoretyczne obliczenie skutków przewidywanych nadań ziemi Kościołowi w wyniku parcelacji. W konkordacie przewidywano, że dobra stołu biskupów, kapituł i seminariów miały posiadać po 180 ha, beneficja proboszczowskie i kościoły filialne po 15-30 ha, a taki sam obszar miał być zachowany również dla beneficjów nieduszpasterskich, w przypadku parcelacji ich gruntów. Ponadto także w przypadku parcelacji gruntów zakonnych miały być zachowane obszary po 180 ha dla każdego domu zakonnego, a także dla każdego zakonnego zakładu dobroczynnego. Domów zakonnych było w Polsce w 1937 r. 2199, zakony posiadały 274 szpitali, 178 przytułków, 75 tanich kuchni i 7 domów noclegowych ^{[ 64 ]}. Biorąc pod uwagę tylko te diecezje, na obszarze których znajdowały się kongregacje i zakony uposażone w ziemię (diecezje w b. zaborze austriackim) okazuje się, że znajdowało się tam około 1100 domów i około 250 zakładów dobroczynnych. Ponieważ liczbę parafii wiejskich razem z kościołami filialnymi można szacować na około 6500 otrzymamy w przybliżeniu zestawienie obszarów ziemi rolnej, którą miał posiadać Kościół po wykonaniu konkordatowej reformy rolnej (tabela 9). W konkordacie przewidywano jednak, że zakonom nie będzie się przydzielać ziemi z parcelowanych gruntów pokościelnych, czyli stan posiadania zakonów nie miał ulec powiększeniu. Wynikało z tego, że duchowieństwo świeckie miało posiadać ok. 160.000 ha ziemi rolnej, a zakonne utrzymałoby swój dotychczasowy stan posiadania ok. 60.000 ha. Kościół katolicki wszystkich trzech obrządków posiadał w Polsce około 340.000 ha gruntów w rękach diecezjalnych osób prawnych (duchowieństwo świeckie), z czego odliczając lasy, wody, sady, parki i nieużytki (ok. 40%) parcelacji mogło podlegać ok. 200.000 ha gruntów rolnych. Po zaspokojeniu potrzeb diecezjalnych osób prawnych, na cele reformy rolnej pozostałoby tylko około 40.000 ha. Bardziej szczegółowe odtworzenie ewentualnych skutków konkordatowej reformy rolnej byłoby możliwe tylko po uprzednim dokładnym zbadaniu rozmieszczenia dóbr ziemskich Kościoła, z uwzględnieniem rodzaju osób prawnych posiadających grunty, co w świetle dostępnych statystyk nie jest możliwe.

Tabela 9: Obszar ziemi kościelnej nie podlegający parcelacji według konkordatu. (1. Parafie wiejskie i miejsko-wiejskie razem z kościołami filialnymi. 2. W tabeli nie uwzględniono beneficjów prostych ze względu na brak danych. Liczba ich wynosiła na pewno wiele tysięcy.)

W pracach komisji rządowej i papieskiej, powołanych do wykonania konkordatu, łatwa do realizacji była dyspozycja art. 24 pkt 1 i 2 o wpisywaniu do ksiąg hipotecznych praw własności Kościoła. W wyniku rozporządzenia prezydenta z 7.2.1928 r. ^{[ 65 ]} powołano 5 przedstawicieli rządu, którzy mieli rozpatrywać odpowiednie wnioski ordynariuszy. Okazało się, że nie były uregulowane stosunki własnościowe Kościoła w jego17 archidiecezjach i diecezjach: warszawskiej, płockiej, sandomierskiej, podlaskiej, lubelskiej, łódzkiej, wileńskiej, łomżyńskiej, pińskiej, lwowskiej, stanisławowskiej, przemyskiej, łuckiej, częstochowskiej, włocławskiej, krakowskiej i tarnowskiej. W latach 1929-1939 wpłynęło w tej sprawie łącznie około 1354 wniosków, z których odrzucono tylko 43 ^{[ 66 ]}. W ten sposób częśc konkordatu, poświęcona własności ziemskiej Kościoła, była rozstrzygana na jego korzyść.

O wiele trudniejszym zagadnieniem w pracach komisji było przeprowadzenie reformy rolnej w dobrach kościelnych. Punktem wyjścia była ustawa o wykonaniu reformy rolnej uchwalona przez sejm 28.12.1925 r., w której w art. 94 przewidywano parcelację dóbr kościelnych. Komisja Papieska zaproponowała własną koncepcję parcelacji. Zapas ziemi dla reformy rolnej miał być tworzony odrębnie dla każdej diecezji z nadwyżek gruntów posiadanych przez kościelne osoby prawne ponad normę przewidzianą w konkordacie. W pierwszej kolejności miało być pokryte zapotrzebowanie kościelnych osób prawnych, a gdyby ziemi zabrakło rząd miał przeznaczyć na ten cel majątki państwowe. Grunty przekazane Kościołowi miał rząd potrącić z nadwyżek ziemi w innych diecezjach. Był to plan pomysłowy, bo pozwalający uposażyć równomiernie wszystkie diecezje. Przeprowadzenie takiej „reformy rolnej” byłoby tylko parcelacją dóbr kościelnych między kościelnych beneficjariuszy, bez żadnego znaczenia dla właściwej reformy rolnej. Jednocześnie biskupi podnosili także konieczność łącznego dyskutowania parcelacji dóbr kościelnych i pokościelnych. Postulaty Komisji Papieskiej spotkały się ze stanowczym sprzeciwem delegatów rządu, którzy słusznie wskazywali na to, że sprawa dóbr pokościelnych ma być – zgodnie z konkordatem – przedmiotem odrębnych rokowań ze Stolicą Apostolską, a postulaty Kościoła wykraczają poza ramy konkordatu ^{[ 67 ]}.

Gdy między delegatami rządu i biskupami zarysowały się pierwsze spory na temat wykonania ustawy z 28.12.1925 r., metropolita Cerkwi prawosławnej zwrócił się do rządu z propozycją przekazania na cel reformy rolnej 30-40.000 ha ziemi cerkiewnej, w zamian za roczną dotację 3 mln zł ^{[ 68 ]}. Była to propozycja manifestacyjna, a jednocześnie dogodna dla duchowieństwa prawosławnego, bo łączny dochód z oferowanych gruntów był prawdopodobnie niższy niż przewidywana dotacja. Propozycja ta nie odegrała jednak żadnej roli ani w stosunkach rządu z metropolitą, ani w rokowaniach z Komisją Papieską.

Rokowania trwały nadal, a ich głównym celem było uzgodnienie rozporządzenia wykonawczego do art. 94 ustawy z 28.12.1925 r. Komisja Papieska postulowała, aby parcelację prowadzić powoli w celu utrzymania wyższej ceny za ziemię oraz aby proboszczom nie obniżać najwyższej normy 30 ha, ponieważ prowadzenie przez nich gospodarstwa jest połączone z dużymi kosztami opłacania najemnych pracowników. Te zastrzeżenia zostały przyjęte do wiadomości natomiast inne propozycje biskupów spotkały się z energicznym sprzeciwem. Komisja Papieska zażądała, aby normę 180 ha przyznać seminariom wyższym i niższym, czyli na każdą diecezję po 360 ha. Żądania te nie znajdowały uzasadnienia w konkordacie i delegaci rządu stanowczo je odrzucili uzasadniając, że norma na seminarium w diecezji wynosi 180 ha, a wewnętrzny podział seminariów nie może stanowić przedmiotu dyskusji ^{[ 69 ]}. Sprzeciw delegatów rządu wzbudziła także interpretacja konkordatu w sprawie norm gruntów dla zakonów. Biskupi zwracali uwagę na to, że w konkordacie przewidziano normę 180 ha dla każdego domu kongregacji lub zakonu i po 180 ha dla ich zakładów dobroczynnych. Na konferencji 27.11.1926 r. przedstawiciel Ministerstwa WRiOP usiłował wprowadzić do rokowań zasadę, iż norma taka będzie przyznawana tylko tym zakonnym osobom prawnym, które posiadały osobowość prawną uznaną przez państwowe prawo cywilne ^{[ 70 ]}. Był to sprzeciw, który sygnalizował jedynie trudności, z jakimi mogły spotkać się zakony, mimo uznania przez rząd kompetencji władz kościelnych do nadawania osobowości prawnej swoim jednostkom organizacyjnym ^{[ 71 ]}.

Mimo braku uzgodnień w rokowaniach minister reform rolnych W. Staniewicz w instrukcji parcelacyjnej z 14.11.1927 r. przewidywał obowiązek wydzielania parcel na potrzeby Kościoła rzymskokatolickiego, nawet w przypadku parcelacji dóbr prywatnych, według norm ustalonych w konkordacie. W przypadku parcelacji gruntów pokościelnych Kościół miał posiadać pierwszeństwo w uzyskaniu parcel przed ludnością wiejską ^{[ 72 ]}. Komisja Papieska nadal jednak nieustępliwie broniła swoich poglądów na parcelację. Powrócono do już uzgodnionej kwestii seminariów duchownych, do spraw dóbr zakonnych oraz wysunięto żądanie, aby ustalone w konkordacie normy ziemi były przyznawane także kościelnym osobom prawnym powołanym do życia po 10.2.1925 r., na co nie chcieli się zgodzić delegaci rządu. 20.12.1928 r. minister W. Staniewicz opublikował następną instrukcję parcelacyjną, która miała obowiązywać do czasu unormowania sposobu wykonania art. 24 pkt 3 konkordatu oraz przepisów wykonawczych do art. 94 ustawy z 28.12.1925 r. ^{[ 73 ]} Tym razem instrukcja przewidywała możliwość nadawania Kościołowi gruntów pochodzących wyłącznie z parcelacji dóbr pokościelnych, a normy dla beneficjów proboszczowskich miały być ustalone według następującej zasady: 1 ha gruntów i łąk I-III kasy gleby = 1,5 ha gruntów ornych IV i V klasy i łąk IV lasy = 2 ha gruntów ornych VI i VII klasy i łąk Klasy. W zależności od warunków komunikacyjnych, odległości od miast, ośrodków kuracyjnych i przemysłowych normy te mogły być obniżone lub podwyższone o 20%, ale do maksymalnej ilości 30 ha. Instrukcja wyraźnie nawiązywała do postanowień konkordatu i nie brała pod uwagę życzenia Komisji Papieskiej o przyznawaniu beneficjom proboszczowskim maksymalnej ilości gruntów.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Dobra martwej ręki w dawnej Polsce i dzisiaj Zarząd majątkiem Kościoła w XX-leciu międzywojennym

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Number of texts in service: 10  Show other texts of this author  Newest author's article: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne