Gwałtowne protesty biskupów wzbudziła parcelacja gruntów pokościelnych podjęta w latach 1919-1920, w związku z uchwałą sejmu o reformie rolnej. Przeciw parcelacji tych gruntów protestowali biskupi: kielecki, lubelski i sandomierski, a w imieniu wszystkich biskupów wystąpił abp gnieźnieńsko-poznański E. Dalbor. Biskupi twierdzili, że nie tylko dobra ziemskie znajdujące się w rękach Kościoła, ale także dobra pokościelne, mogą być parcelowane wyłącznie na podstawie umowy ze Stolicą Apostolską. Przedstawiciele zainteresowanych resortów (Ministerstwo Sprawiedliwości, Główny Urząd Ziemski, Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych) stali na stanowisku, że tego rodzaju ograniczenie nie dotyczy dóbr pokościelnych ^{[ 102 ]} i parcelacji nie przerywano. Na skutek interwencji nuncjusza Ministerstwo Spraw Zagranicznych 5.2.1921 r. przedstawiło opinię swojego wydziału prawnego, że ustawa o wykonaniu reformy rolnej z 15.7.1920 r. terminem „dobra martwej ręki” objęła również i dobra pokościelne, a do ich parcelacji niezbędne jest porozumienie ze Stolicą Apostolską. Opinię tę podtrzymało Prezydium Rady Ministrów 22.2.1921 r. stwierdzając, że konieczne jest porozumienie ze Stolicą Apostolską w stosunku do dóbr pokościelnych, odebranych Kościołowi przez rząd rosyjski po 1860 r. Tym samym roszczenia polskiego episkopatu ograniczono tylko do części dóbr pokościelnych. Opinie te, oparte na niezbyt przekonywających rozważaniach, zostały zapewne podyktowane względami politycznymi. Przede wszystkim rząd był zainteresowany w polskim osadnictwie na kresach wschodnich, a panowało przekonanie, że polonizację najłatwiej przeprowadzano w oparciu o duchowieństwo rzymskokatolickie. Ponadto, gdy już w następnym miesiącu podpisywano traktat pokojowy w Rydze interes Polski wymagał, aby nie uznawać gruntów pocerkiewnych za własność państwa. Ważnym także zagadnieniem było utrzymywanie przyjaznych stosunków z dyplomacją watykańską wobec nieustabilizowanej sytuacji politycznej. Mimo takiego stanowiska Prezydium Rady Ministrów parcelacja gruntów pokościelnych nadal trwała, a nawet przyspieszano przejmowanie gruntów pocerkiewnych, wśród których znajdowały się grunty pounickie ^{[ 103 ]}. Również Kościół przyspieszył zabór gruntów pounickich. Księża, wyposażeni w dekret ordynariusza podlaskiego, nie wahali się przed wtargnięciem nawet na grunty przejęte przez państwo i podburzaniem wiernych przeciw policji, która chroniła interesy skarbu państwa. Jednocześnie poszczególne diecezje i parafie występowały do władz państwowych z roszczeniami o przekazanie im gruntów pounickich.

Po zajęciu przez wojska polskie ziem na wschód od Bugu ustanowiono tam Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, którego Komisarz Generalny zarządził 22.10.1919 r. dokonanie zwrotu duchowieństwu rzymskokatolickiemu wszystkich świątyń przerobionych ze skasowanych kościołów rzymskokatolickich, natomiast inne nieruchomości miały być przejęte przez Zarząd Dóbr Państwowych ^{[ 104 ]}. Podobnie sprawę uregulował dekret nr 242 Naczelnego Dowódcy Wojsk Litwy Środkowej z 5.5.1921 r. ^{[ 105 ]}, zastąpiony dekretem nr 349 z 30.9.1921 r. ^{[ 106 ]} Istotną różnicę stanowił tryb przejmowania gruntów. Komisarz Generalny Ziem Wschodnich zarządził objęcie dóbr pokościelnych w posiadanie, a Naczelny Dowódca Wojsk Litwy Środkowej stwierdził, że dobra te przechodzą na własność państwa. Dekret gen. L. Żeligowskiego, nazywany potocznie „Lex Żeligowski”, wzbudził gwałtowne protesty duchowieństwa prawosławnego, ale także zaniepokoił duchowieństwo rzymskokatolickie, ponieważ wyraźnie określił, iż ziemia pokościelna stanowi własność państwa.

W wyniku coraz bardziej zaogniających się sporów zwołano w październiku 1922 r. w Prezydium Rady Ministrów konferencję, na którą, poza zainteresowanymi resortami, zostali zaproszeni przedstawiciele episkopatu (abp gnieźnieńsko-poznański E. Dalbor, abp J. Teodorowicz, bpi: lubelski M. Fulman, miński Z. Łoziński i podlaski H. Przeździecki). Przedmiotem konferencji był memoriał biskupów ze stycznia tegoż roku, w którym biskupi zarzucali rządowi, że parceluje ziemie kościelne bez zgody Stolicy Apostolskiej, rozporządzając nimi, jak swoją własnością, podczas gdy, ich zdaniem, dobra pokościelne nie przestały być własnością Kościoła. Na konferencji nie osiągnięto porozumienia. Przedstawiciele rządu nie uznali roszczeń episkopatu, a przyjęli tylko jedną, kompromisową propozycję. W przypadku parcelacji ziem pokościelnych rząd zobowiązał się do przydzielania proboszczom, organistom i kościelnym łącznie 8 ha gruntów I klasy, 9,5 ha II klasy, 11, 5 ha III klasy, 14 ha IV klasy, 17 ha V klasy, 20 ha VI klasy lub 23 ha VII klasy. Przydział taki miał nastąpić tylko wtedy, gdy parcelowane grunty leżały w odległości nie większej niż 3 km od parafii. Biskupi i seminaria mieli otrzymać trzykrotnie większy obszar, w odległości nie większej niż 6 km od parcelowanej ziemi. Ponadto zastrzeżono, że przydziały ziemi nastąpią dopiero po zaspokojeniu potrzeb małorolnych chłopów w okolicy. Klasztory wyłączono od przydziałów ziemi. Prezydium Rady Ministrów podjęło równocześnie decyzję, aby sprawę parcelacji dóbr pokościelnych wstrzymywać do czasu zawarcia konkordatu ^{[ 107 ]}.

Ponieważ toczącej się akcji parcelacyjnej nie można było natychmiast wstrzymać Główny Urząd Ziemski podjął decyzję, aby parcelowane grunty wydzierżawiać. Proboszczowie nadal przejmowali ziemię bez uzyskania zgody urzędów ziemskich, lub w porozumieniu z nimi otrzymywali je w dzierżawę. Walka o ziemie pokościelne objęła diecezje: sandomierską, lubelską, podlaską, wileńską, mińską i łucko-żytomierską (w częściach należących do Polski), ale największe jej nasilenie występowało na Podlasiu. Księża, niejednokrotnie przy pomocy parafian, przemocą usuwali dzierżawców gruntów pokościelnych i zabierali im plony. Dopiero na skutek zmian w polityce rolnej i złożenia w sejmie 12.5.1923 r. nowego projektu ustawy o parcelacji i osadnictwie, Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych poleciło wstrzymać parcelację dóbr pokościelnych w całej Polsce ^{[ 108 ]}.

Według szacunku Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych Cerkiew prawosławna posiadała na obszarze Polski w granicach po 1921 r. około 146.000 ha gruntów. Obszar gruntów pounickich szacowano na około 45.000 ha. Do 1923 r. przymusowym zarządem państwowym objęto około 61.000 ha, z czego 39.000 ha rozparcelowano, a około 6000 ha objął w posiadanie Kościół katolicki. Z pozostałych 85.000 ha wydzierżawiono parafiom prawosławnym 18.000 ha, 51.000 ha pozostawiono w czasowym użytkowaniu Cerkwi, a w stosunku do 16.000 ha prowadzono postępowanie przejęcia na własność państwa ^{[ 109 ]}.

Przygotowując w 1921 r. projekt konkordatu W. Abraham musiał uwzględnić sprawę ziem pokościelnych, jednak wydawała mu się ona na tyle skomplikowana, że w tekście projektu proponował odłożyć ją do późniejszego, odrębnego układu. Bp A. Szelążek, jako przedstawiciel Ministerstwa WRiOP, domagał się, aby sprawę ziem pokościelnych połączyć z uposażeniem duchowieństwa: „nie chodzi o zwrot tych dóbr, ale o zastrzeżenie i stwierdzenie w konkordacie, że państwo bierze na siebie obowiązek uposażenia duchowieństwa”. Ówczesny minister WRiOP M. Rataj reprezentował inny pogląd: „sprawę byłego majątku kościelnego dóbr poduchownych należy włączyć do konkordatu i uregulować ją jako wewnętrzną sprawę państwa, nie wiązać jej jednak z kwestią uposażenia duchowieństwa”. W odpowiedzi na opinię bpa A. Szelążka minister stwierdził, że: „nie podziela tego zapatrywania i uważa za niepożądane dla stron obu stawianie sprawy majątków obecnych i byłych Kościoła, jako obiekt targów i traktowanie uposażenia duchowieństwa jako odszkodowanie, jako ekwiwalent za zabór dóbr; zabór ten dokonany przez poprzednie rządy należy uznać, zapomnieć o przeszłości i przejąć na państwo obowiązek utrzymania duchowieństwa, wynagrodzenia go stałą płacą za działalność Kościoła, której doniosłość państwo uznaje w interesie publicznym…” ^{[ 110 ]}

To stanowisko ulegało jednak stopniowym zmianom. Problem ziem pokościelnych był omawiany na wielu szczeblach administracji państwowej, powołano specjalną komisję złożoną z przedstawicieli rządu i episkopatu i w rezultacie pod koniec 1922 r., w czasie kolejnej dyskusji nad projektem konkordatu, sprawę dóbr pokościelnych rozpatrywano już łącznie z uposażeniem duchowieństwa. Utrzymano jednak pogląd, że dobra pokościelne powinny być uznane za własność państwa, natomiast proponowano uznać aktualny stan posiadania Kościoła za prawny ^{[ 111 ]}. W ten sposób rząd próbował wywrzeć nacisk na episkopat, wskazując na możliwość zalegalizowania zawłaszczonych przez Kościół gruntów, za cenę zrzeczenia się przez biskupów roszczeń do dóbr pokościelnych i za cenę utrzymania dotacji dla Kościoła. Biskupi konsekwentnie jednak bronili stanowiska, że ziemie odebrane Kościołowi przez rząd rosyjski nie przestały być jego własnością. W ostatniej, szóstej z kolei, wersji projektu konkordatu proponowano zwrot Kościołowi dóbr pokościelnych, które miały być wymienione w osobnym załączniku, jednak Rada Ministrów zadecydowała, że osobnym układem zostaną objęte tylko gmachy pokościelne, natomiast „dobra użytkowe rolne” będą uznane za własność państwa. W zamian za to Kościół katolicki w Polsce miał otrzymywać „po wieczne czasy równoważnik pieniężny w postaci rocznego ryczałtu diecezjalnego, obliczonego podług zasad ustalonych w dołączonym do tego układu aneksie A” ^{[ 112 ]}.

Tezy do konkordatu, które stały się ostatecznie przedmiotem rokowań w Watykanie, uległy kolejnej zmianie, dokonanej przez Komitet Polityczny Rady Ministrów. Rada Ministrów zatwierdziła tezę: „Stolica Apostolska uznaje, że wszystkie nieruchomości, położone na obszarze państwa polskiego, które kiedykolwiek były własnością Kościoła katolickiego, lub kościelnych osób prawnych, a obecnie pozostają w posiadaniu bądź Skarbu Państwa, bądź innych osób, które w obliczu prawa cywilnego są obecnie ich właścicielami – nie stanowią własności Kościoła ani kościelnych osób prawnych”. Jednocześnie uznano cały aktualny stan posiadania Kościoła za prawny i przyjęto obowiązek wypłacania duchowieństwu dotacji, w wysokości ustalonej przez rządy państw zaborczych oraz podwyższenia ich o sumę wartości dochodów z tych nieruchomości, które zostaną przejęte na cele państwowe ^{[ 113 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Dobra martwej ręki w dawnej Polsce i dzisiaj Zarząd majątkiem Kościoła w XX-leciu międzywojennym

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Number of texts in service: 10  Show other texts of this author  Newest author's article: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne