Projekt ustawy był przedmiotem obrad Rady Ministrów w grudniu 1921 r. Po dyskusji projekt został odrzucony ze względu na obawy przed wrogimi nastrojami ludności Wołynia w przypadku masowego przekazywania Kościołowi katolickiemu prawosławnych cerkwi. Projekt został częściowo zmieniony w departamencie wyznań Ministerstwa WRiOP w lutym 1922 r. Przewidywano wprowadzenie poprawki, że minister WRiOP może, w porozumieniu z rządcą właściwej diecezji katolickiej, pozostawić świątynię w posiadaniu Cerkwi prawosławnej nawet w przypadku, gdyby ona była przerobiona ze świątyni katolickiej ^{[ 121 ]}. Oczywiście tego rodzaju poprawka, uzależniająca losy świątyń prawosławnych od opinii ordynariuszy rzymskokatolickich, nie zmieniała istotnego sensu całego projektu ustawy, który ostatecznie odłożono do akt.

Niezależnie od prób ustawowego uregulowania sprawy budynków pounickich w województwach: wileńskim, nowogródzkim, poleskim, wołyńskim, białostockim i lubelskim trwała akcja przejmowania przez duchowieństwo katolickie świątyń pounickich. Biskupi domagali się zwrotu ogółem 880 świątyń pokatolickich, z ogólnej liczby 3100 cerkwi prawosławnych, twierdząc, że 640 świątyń było pochodzenia unickiego, a 240 pochodzenia łacińskiego. Przed 1924 r. Kościół rzymskokatolicki przejął 140 świątyń pounickich z czego 10 na podstawie decyzji władz okupacyjnych, 15 za zgodą polskich władz administracyjnych, natomiast 115 świątyń przejęto samowolnie. Z 240 świątyń połacińskich, 25 uzyskał Kościół katolicki na podstawie decyzji władz okupacyjnych, 50 za zgodą polskich władz administracyjnych, a 65 świątyń przejęto samowolnie. Ostatecznie, według szacunku Ministerstwa WRiOP, w rękach duchowieństwa prawosławnego pozostało około 430 świątyń pokatolickich (po odliczeniu 170 świątyń nieczynnych, zburzonych lub przerobionych), do których nadal zgłaszał pretensje Kościół katolicki. Początkowo akcja „rewindykacyjna” przebiegała bez większego rozgłosu, bo wewnętrzne trudności, jakie przeżywała Cerkiew prawosławna w Polsce, uniemożliwiały metropolicie Jerzemu podjęcie skutecznego przeciwdziałania, ale w 1923 r. zaczęły przybierać na sile zatargi między ludnością prawosławną i katolicką. Echa tych zatargów, a szczególnie spór o wydanie katolikom kościoła pobernardyńskiego w Łucku, spowodowały dyskusję w sejmie 8.2.1924 r., w czasie której poseł Chrucki (Klub Ukraiński) zaprezentował zebranym stanowisko metropolity Dionizego. Metropolita pisał: „Jako najwyższy pasterz Cerkwi prawosławnej w Polsce, uznając wyroki sprawiedliwości historycznej, nie protestowałem, nie podnosiłem głosu przeciw rewindykacji tych licznych świątyń katolickich, które rzeczywiście w swoim czasie zostały gwałtem odebrane ludności katolickiej. Tym bardziej jednak i z tym większym prawem mogę obecnie zaprotestować przeciw zamierzonej rewindykacji” ^{[ 122 ]}. Sejm uchwalił rezolucję wzywającą rząd do przedstawienia w ciągu 2 miesięcy ustawy o uregulowaniu tytułów własności spornych kościołów i cerkwi. Prezes Rady Ministrów polecił ministrowi WRiOP wstrzymanie wszelkich rewindykacji do czasu ustawowego uregulowania sprawy ^{[ 123 ]}. Na posiedzeniu senatu 9.7.1924 r. senator Karpiński w imieniu Klubu Ukraińskiego złożył oświadczenie, że posłowie ukraińscy nie zgłaszają zastrzeżeń przeciw rewindykacji świątyń pokatolickich, pod warunkiem uznania potrzeb religijnych ludności prawosławnej. Ministerstwo WRiOP przygotowało kolejny projekt ustawy w styczniu 1925 r. Obecnie ustalono, że warunkiem oddania Kościołowi katolickiemu odebranych mu kościołów i kaplic będzie wykazanie rzeczywistych potrzeb wiernych, a w stosunku do cerkwi i kaplic unickich stwierdzenie, iż nie są one niezbędne ludności prawosławnej. Wszelkie spory miały rozstrzygać specjalne komisje utworzone przy sądach okręgowych w składzie: prezes sądu, sędzia, delegat wojewody i przedstawiciel sejmiku powiatowego lub delegat ministra WRiOP. W projekcie pominięto kwestię tytułów własności wobec braku uregulowania podmiotowości prawnej Cerkwi prawosławnej w Polsce. W toku dyskusji nad projektem przewijały się wątki natury prawnej i politycznej. Ustawa nie rozwiązywała wszystkich istniejących sporów, bo np. pominięto w niej sytuacje, w których cerkiew użytkowana przez prawosławnych, a zbudowana na gruntach katolickich, mogłaby być pozostawiona w rękach Cerkwi prawosławnej tylko na warunkach dzierżawy. Taki stan musiałby powodować nowe spory. Ważniejszym jednak elementem sprawy były cerkwie pounickie. Dyskutanci zwracali uwagę na to, że zwrócenie Kościołowi katolickiemu świątyń pounickich mogłoby uzasadnić pretensje metropolity A. Szeptyckiego do restytucji obrządku greckokatolickiego na Wołyniu, Polesiu i w Lubelskim oraz wzmocnić akcję bpa H. Przeździeckiego w tworzeniu neounii. Rozważano także ewentualne ograniczenie rewindykacji cerkwi pounickich do czterech województw wschodnich. 30.1.1925 r. Prezydium Rady Ministrów przyjęło jednak inne zasady, zaaprobowane 24.2.1925 r. przez Komitet Polityczny Rady Ministrów i one stały się podstawą do opracowania ostatniego projektu ustawy, który przedłożył minister WRiOP Radzie Ministrów 16.3.1925 r. Nowa ustawa miała ramowy charakter. Postanowiono utrzymać stan posiadania obu wyznań w dniu ogłoszenia ustawy, a wszelkie spory miał rozstrzygać minister WRiOP po porozumieniu się z reprezentacjami tych wyznań ^{[ 124 ]}. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja zachowania ostrożności w oddawaniu Kościołowi katolickiemu świątyń pounickich z obawy przed ewentualnym rozszerzaniem się obrządku greckokatolickiego lub wschodniosłowiańskiego.

W Ministerstwie WRiOP bardzo starannie przygotowano materiały statystyczne w odniesieniu do spornych świątyń. Wojewodowie przesłali szczegółowe sprawozdania na temat świątyń pokatolickich użytkowanych przez Cerkiew prawosławną oraz świątyń zamkniętych lub nieczynnych wraz ze swoimi wnioskami o ich przeznaczeniu. Na ogólną liczbę 78 świątyń połacińskich proponowali wojewodowie zwrócić katolikom 20 świątyń, z 352 cerkwi pounickich proponowali zwrócić Kościołowi katolickiemu tylko 10 świątyń (zob. tabelę 10). Z łącznej liczby 492 świątyń połacińskich, pounickich i prawosławnych zbudowanych na miejscu pokatolickich i niewiadomego pochodzenia, znajdujących się w użytkowaniu duchowieństwa prawosławnego, wojewodowie proponowali zwrócić Kościołowi rzymskokatolickiemu zaledwie 30 świątyń, czyli około 6%. Inaczej przedstawiały się propozycje wojewodów w odniesieniu do przeznaczenia zamkniętych i nieczynnych świątyń pochodzenia łacińskiego, unickiego i prawosławnego. Na 171 tego rodzaju świątyń 8 było pochodzenia łacińskiego, 77 unickiego i 86 prawosławnego (zob. tabelę 11). Kościołowi katolickiemu proponowali wojewodowie przekazać 7 świątyń łacińskich, 17 unickich i 5 prawosławnych (17% ogółu świątyń); Cerkiew prawosławna powinna była otrzymać 3 świątynie pounickie i 21 prawosławnych (15% ogółu świątyń); pod zarządem państwowym proponowano zatrzymać 116 świątyń (68%). Jeśli jednak porównamy propozycje wojewodów o przeznaczeniu świątyń zdatnych do użytku to okaże się, że z ich ogólnej liczby 64 wojewodowie chcieli oddać katolikom 25 świątyń (40%), prawosławnym 19 (30%), a w zarządzie państwa pozostawić 20 świątyń (30%).

Tabela 10: Świątynie pochodzenia katolickiego użytkowane przez Cerkiew prawosławną w 1993 r. Źródło: AAN, MWRiOP, 7213, s. 121.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Dobra martwej ręki w dawnej Polsce i dzisiaj Zarząd majątkiem Kościoła w XX-leciu międzywojennym

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Number of texts in service: 10  Show other texts of this author  Newest author's article: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne