Prawo hegemona w Polsce piłsudczykowskiej po 1935

Transformacja formalnego, prezydenckiego ustroju autorytarnego, określonego konstytucją kwietniową, w kierunku mniej lub bardziej formalnej, autorytarno-militarno-wodzowskiej władzy w państwie następowała na trzech poziomach porządku prawnego. Na poziomie tworzenia prawa (np. okólnik Składkowskiego, ustawy represyjne dla przeciwników obozu władzy, prawo wyborcze), stosowania prawa (np. działalność represyjno-polityczna urzędów, sądów i policji, represje administracyjne i karne ze strony urzędów, obozy odosobnienia dla przeciwników, konfiskata prasy, huczne obchody z udziałem wojska, kult wodza, wybór premiera i ministrów z obozu GISZ, awans Rydza na generała broni i marszałka, odznaczenie go Orderem Orła Białego, wyznaczenie na szefa sił zbrojnych i następcę na urzędzie prezydenta, uznanie go przez Mościckiego za „Wodza Narodu”) i wykładni prawa (np. interpretacja pojęć nieostrych typu „zagrożenie bezpieczeństwa lub porządku publicznego”, obraza władzy lub imienia Marszałka, interpretacja okólnika z 1936 r. na korzyść Rydza) zauważamy wyraźnie tę tendencję transformacji „kwietniowego” ustroju autorytarno-prezydenckiego w kierunku państwa wodzowskiego o charakterze autorytarno-militarystycznym (hegemonia wojskowo-polityczna jednostki). Nieformalna (w gruncie rzeczy), nielegalna i niekonstytucyjna transformacja ustrojowa wynikała z zagrożeń zewnętrznych i ze społecznych oczekiwań silnego, jednoosobowego kierownictwa w państwie, zwłaszcza w obliczu wojny i niepokojów wewnętrznych. Jest to jedyne – wydaje mi się — usprawiedliwienie dla zarzutów o zachwianie zasady państwa prawa ^{[ 57 ]} w okresie rządów sanacji. „Żywa” konstytucja (nieoficjalne prawo hegemońskie) zastępowała systematycznie konstytucję pisaną, która – jak na paradoks! – była konstytucją quasi-autorytarną oraz wybitnie spójną aksjologicznie, tyle że absolutnie niekompatybilną na płaszczyźnie prawnych, prezydenckich kompetencji i ówczesnych, faktycznych, personalnych cech prezydenta. Hegemonem miał zostać nowy zwycięski wódz, Śmigły-Rydz. Ten proces aprecjacji jego osoby i władzy był „żywą” konstytucją. Wojna przerwała tę transformację ustrojową oraz pozbyła sanację złudzeń o rządach wodzowskich i powrocie do władzy.

[ 57 ] Przez państwo prawa rozumieć należy działanie organów państwowych na podstawie i w granicach prawa. Np. ustawy uchwala sejm i senat, normy mają charakter ogólny, są publikowane w dzienniku urzędowym, rząd wydaje rozporządzenia, podejmuje uchwały, prezydent, a nie ktoś inny, wydaje dekrety, prawo nie działa wstecz (zasada lex retro non agit), urzędnicy wydają decyzje na podstawie określonego przepisu, policja dokonuje konfiskaty prasy lub przeszukuje mieszkanie na podstawie określonego zarządzenia wydanego na podstawie konkretnego przepisu ustawy, sąd skazuje, opierając się na danym przepisie ustawy zawierającej przepisy karne. Jest to formalne rozumienie praworządności (the rule of law, Staatsrecht). Dodałbym jeszcze do tych formalnych warunków państwa prawa dokonywanie — przez organy państwowe w procesach stosowania prawa — takiej wykładni prawa powszechnie obowiązującego, że wykluczono by preferencje, dyrektywy i naciski polityczne (lub osobiste) oraz negowanie aksjologii prawa, a trzymano by się ściśle kanonów wykładni prawa w danej kulturze prawniczej. Materialne rozumienie praworządności jest trochę szersze: obok tych powyższych warunków formalnych, aby państwo uznać za państwo prawa, musi ono spełniać określone warunki materialne, charakterystyczne dla Zachodu: polityczne (demokracja, pluralizm polityczny, podział władzy), społeczne (wolności i prawa obywatelskie, wolność sumienia, słowa, stowarzyszeń, zgromadzeń), ekonomiczne (wolny rynek). Jest to jednak współczesne rozumienie pojęcia państwa prawa, występujące na Zachodzie i nie do końca można odnosić je do odległej przeszłości. Por. podobne rozważania o państwie prawa: P. Sarnecki, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2005, s. 73-75; L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2005, s. 317-327 Zob. również w kontekście sporu pozytywizmu prawniczego ze szkołami prawa natury: L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2006, s. 241-248. Sanacja po 1935 r. starała się mimo wszystko zachować państwo prawa w ujęciu formalnym, choć były spore nadużycia związane np. z delegalizacją OBW i ONR, zatrzymaniami lub aresztowaniami przeciwników politycznych (np. Cat-Mackiewicz), przeprowadzaniem wyborów parlamentarnych w 1935 r. i 1938 r. Nieformalne podejmowanie decyzji przez GISZ lub kilkuosobowe grono najważniejszych de facto osób w państwie było „transformowane” w formalne decyzje prezydenta, rządu czy parlamentu oraz innych organów państwowych, które „znajdowały” w przepisach (głównie ustawowych) „odpowiednią” podstawę prawną.