Przyczyn rozbiorów Pierwszej Rzeczpospolitej jest wiele i mogą one zostać sklasyfikowane na kilku płaszczyznach: ustrojowej i geopolitycznej, na płaszczyźnie słabości gospodarczej społeczeństwa Rzeczpospolitej, a co za tym idzie organizmu państwowego, kulturowo-społecznej związanej z niemożliwą do przezwyciężenia segmentacją narodu.

Tymczasem współcześnie nauczany w Polsce przedmiot Historia Państwa i Prawa bazuje na dwóch miłych dla dumy narodowej mitach, tyle, że nie zgodnych z prawdą historyczną. Pierwszy z nich to mit Konstytucji 3 maja, a drugi to mit Polski jako oazy tolerancji, wolności i harmonijnego współżycia wszystkich osób różnych stanów i konfesji.

Konstytucja 3 maja jako ustawa zasadnicza była rzeczywiście drugą w świecie po konstytucji Stanów Zjednoczonych i została wydana trzy miesiące wcześniej niż francuska ustawa zasadnicza z 3 września 1791 roku. Jednakże w treści, literze prawa i w zakresie swobód obywatelskich nie przypominała żadnej z nich. Utrwalała podziały stanowe określając uprawnienia i obowiązki dla każdego z nich osobno. Reformowała funkcjonowanie urzędów centralnych jednak, gdy chodzi o osoby innej konfesji niż katolicka odbierała im pełnię praw obywatelskich, co było pretekstem do interwencji dla państw ościennych. Akt konstytucji 3 maja uzupełniał dekret o miastach, który znosił najbardziej widoczne restrykcje wobec mieszczan, np. zezwalając im na kupno ziemi, ale nawet traktowane te dwa dokumenty jako całość okazały się dalece niewystarczające. Ponadto warto przypomnieć, że w pierwszej Rzeczpospolitej słowem „konstytucja" określano każdą ustawę sejmową. Można i należało by przeprowadzić badania semantyczno- historyczne nad tym pojęciem w Europie od czasów rzymskich i dopiero z tej perspektywy można by ocenić wkład sejmowładztwa I Rzeczpospolitej do procesów jurydyzacyjnych na naszym kontynencie ^{[ 1 ]}.

Drugi mit Rzeczpospolitej „idyllicznej" pełnej swobód, tolerancji, pokoju i wzajemnego poszanowania wynikał z dwóch przyczyn. Po pierwsze uprawnienia szlachty i arystokracji w ramach posiadanych przez nich dóbr były większe niż gdzie indziej. Norman Dawies w rozmowie z R. Sikorskim formułuje to następująco:

Radek Sikorski: — A więc zgodziłby się Pan z twierdzeniem, że Polska była krajem tolerancji?

Norman Davies: — Ja bym tego tak nie określił. Niektórzy polscy historycy sugerują, że Polacy byli w jakiś sposób bardziej tolerancyjni od innych narodów. To nie było tak. Bardzo często, gdy polski biskup, sąd ziemski czy król dostawał w swoje ręce kogoś, kogo uważano za niebezpiecznego heretyka, to palono go na stosie lub uśmiercano w inny sposób, tak jak w innych krajach. Heretyków palono na Starym Rynku w Warszawie jeszcze w XVII wieku, Żydów tracono za apostazję, tak samo jak Żydzi surowo karali tych, którzy chcieli porzucić judaizm i przyjąć chrześcijaństwo. Polacy niekoniecznie byli bardziej tolerancyjni niż inni, lecz po prostu ich system rządów był tego rodzaju, że uniemożliwiał organizowanie jakichś ogólnych prześladowań. Władza szlachciców w ich własnych folwarkach była tak wielka, że mogli uniemożliwić funkcjonariuszom państwowym czy kościelnym ingerencję w życie religijne ich poddanych. Gdy największy książę Litwy — Radziwiłł - zdecydował się przejść na kalwinizm, wszyscy kalwini w Polsce skupili się pod jego opieką i trudno było ich prześladować. Różnorodność była nie tylko przyprawą życia, lecz także ratunkiem w potrzebie" ^{[ 2 ]}.

Drugi powód był niestety bardziej prozaiczny — dopóki zamożność folwarków szlacheckich i majątków magnaterii była znacząca w XVI i XVII — wiecznej Europie panowała względna homeostaza i pokój wewnętrzny w Rzeczpospolitej. Był on co prawda rozdzierany swarami na tle politycznym ale mimo to możliwości konsolidacji zasobów zarówno przez dwór panującego jak i przez społeczeństwo stanowe były nader istotne. Tolerancja nie wynikała z jakiejś szczególnej cechy charakteru słowiańskiego, ale z ogólnego poziomu względnie wysokiej zamożności. W XVIII wiecznej Polsce nastąpił krach zamożności szlachty i arystokracji, co posunęło spadek zasobności w całym społeczeństwie. Zachodnioeuropejscy i polscy badacze, którzy w latach osiemdziesiątych XX wieku prowadzili badania nad obrotem towarami w Europie nowożytnej w mgławicy domysłów, dotyczących genezy kapitalizmu w Europie traktowanej jako całościowy organizm, ustalili kilka niezbitych faktów. Rzeczpospolita pod koniec czternastego i w piętnastym stuleciu była nieco bardziej zamożna niż reszta Europy (ok. 15 do 20 procent globalnie liczonego produktu). Nie miała strat ludnościowych z powodu krucjat, nie trawiły nas długoletnie i niesamowicie wyniszczające wojny (jak np. wojna stuletnia między Anglią i Francja), ominęła nas epidemia dżumy endemicznej — czarnej śmieci. Pełną parą pracowały kopalne złota na Śląsku w Czechach, na Morawach i w pobliżu Krakowa (Olkusz, Złotoryja, Bańska Szczawnica). Złoto było pierwiastkiem służącym do zabezpieczania gospodarstw nawet chłopskich ^{[ 3 ]}. W XV wieku nastąpiło przywiązanie chłopa do ziemi i odebranie tej warstwie wielu elementarnych, nawet wcześniej przysługujących jej praw. Zamożność skupiła się w rękach szlachty i możnowładców, co stanowiło około 10 % społeczeństwa. Zamożność polskiego dworu królewskiego (królewszczyzny) oraz majątki magnaterii była niezwykła. Polscy władcy byli znanymi mecenasami sztuki, pisali na ich cześć specjalnie skomponowane utwory najważniejsi kompozytorzy epoki baroku (J. S. Bach, A. Vivaldi, A. Scarlatti, G. F. Telemann). Jednocześnie w Rzeczpospolitej pomimo rozdzierających ją antagonizmów nie było takiej przepaści między monarchą panującym a możnowładztwem, jak np. we Francji. Istniał zwyczaj wzajemnego, okolicznościowego obdarowywania się drogimi podarunkami. Współcześnie trudno jest ustalić zasięg mecenatu polskiego dworu królewskiego i tego samego rodzaju aktywność arystokratów, zwłaszcza, że badania dotyczące tych ostatnich przez wiele dziesięcioleci były źle widziane i nie mogły liczyć na wsparcie instytucji w PRL ^{[ 4 ]}.

W pierwszej połowie osiemnastego stulecia ten stan rzeczy ulega gwałtownemu załamaniu. Jeszcze na przełomie wieków XVII i XVIII kompanie angielskie i holenderskie organizowały jesienne ( po żniwach) ekspedycje kupieckie do Rzeczpospolitej. Składały się z kilkunastu wozów i wynajętych strażników dla ochrony przed rabusiami. Kilka dekad później polskie zboże przestaje znajdować nabywców i jego cena gwałtownie spada. Bez względu na środek transportu — drogą morską czy lądową nie opłaca się jego masowy eksport do rosnących w zamożności państw Zachodu ^{[ 5 ]}. Opłacalna pozostała jedynie uprawa pszenicy w wielkich latyfundiach na Ukrainie i te ziemie zostały głównie Rzeczpospolitej odebrane w pierwszym rozbiorze. Odtąd cała Ukraina będzie się rozwijać jako terytorium integralnie rosyjskie, gdzie zamożni Rosjanie i Żydzi założą port czarnomorski w Odessie.

Tymczasem zmiana warunków życiowych ludności na Zachodzie Europy przyczyniła się do daleko idącego i trwałego upadku zamożności, a co zatem idzie potencjału mobilizacyjnego I Rzeczpospolitej. Warto przypomnieć, że po uchwaleniu podatku na uzbrojenie państwa w okresie sejmu wielkiego 1788 — 1792 udało się powołać i uzbroić ok. 15 tysięcy żołnierzy. Państwa ościenne, Prusy, Rosja i Austria chlubiły się armiami rzędu od 100 do 200 tysięcy wyposażonego i dobrze wyszkolonego wojska. Stan duchowny (katolicyzm) liczył wówczas w Polsce 30 tysięcy zorganizowanych i na ogół dość przeciętnie wykształconych duchownych, wywodzących się głównie ze stanu mieszczańskiego, a nawet z chłopstwa. Prawie wszyscy luminarze polskiego oświecenia byli duchownymi. Należał do tego stanu cały skład Komisji Edukacji Narodowej (od roku 1773 zagospodarowujący mienie należące do skasowanego zakonu jezuitów ^{[ 6 ]}) i czołowi przywódcy obydwu zwalczających się obozów politycznych tego czasu: tzw. targowiczanie i obóz patriotyczny.

See comments (11)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice