Niniejszy tekst przedstawia oryginalną, choć zapomnianą, koncepcję zmiany społecznej opracowaną przez polskiego filozofia i socjologia Kazimierza Kelles-Krauza. Ze względu na zasadniczo marksistowski charakter jego rozważań jest on często lekceważony lub pomijany w opracowaniach dotyczących filozofii dziejów i socjologii zmiany społecznej. Moim zadaniem jest pokazanie wartości jego prac, które w wielu miejscach wykraczały poza ortodoksyjny marksizm. Oryginalność „prawa retrospekcji przewrotowej" pozwala uznać Kelles-Krauza za jednego z najbardziej interesujących myślicieli polskich przełomu XIX i XX wieku.

Kim był Kazimierz Kelles-Krauz?

Kazimierz Kelles-Krauz urodził się 22 marca 1872 roku w Szczebrzeszynie. Protoplasta jego rodziny -Eilhard Krause — otrzymując dobra Kelles w Inflantach został przez Zygmunta Augusta mianowany baronem. Ojciec Kazimierza - Michał Kelles-Krauz — był uczestnikiem powstania styczniowego, w konsekwencji czego rodzina pozbawiona została majątku ziemskiego, a on sam został zmuszony do przyjęcia posady inspektora akcyzy.

Kelles-Krauz kształcił się kolejno w gimnazjum w Radomiu, aby — po karnym przeniesieniu i kontynuacji nauki w Kielcach — rozpocząć studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Po zaledwie kilku miesiącach musiał jednak przerwać edukację ze względu na donos nadesłany z Radomia, w którym przypominano o jego działalności konspiracyjnej (której zresztą nie przerwał ani przez moment, działając m.in. w Kółku Młodych). Kelles-Krauz nie zamierzał jednak porzucić studiów, obierając na miejsce dalszego kształcenia Paryż, dokąd wyemigrował wiosną 1892 roku. Rozpoczął studia na Sorbonie, które kontynuował w École Libre des Sciences Politiques oraz Collège Libre des Sciences Sociales. Szybko został wykładowcą tej drugiej uczelni, aby następnie przenieść się na Uniwersytet Nowy w Brukseli. Okres paryski stanowić miał czas jego najbardziej aktywnej działalności politycznej (m.in. w Związku Zagranicznym Socjalistów Polskich) oraz publicystycznej. Pod pseudonimem Michała Luśni ^{[ 1 ]}, Kelles-Krauz zaczął stale zabierać głos w polskiej prasie socjalistycznej, socjaldemokratycznej i liberalnej (m.in. „Przedświt", krakowski „Naprzód", lwowski „Nowy robotnik", a także „Przegląd Filozoficzny", „Kurier Warszawski" oraz zagraniczne „Neue Zeit", „Humanité Nouvelle", „Vestnik Russkoj Revoljucii"). W 1894 roku objął także prestiżowe stanowisko redaktora „Bulletin Officiel du Partii Socialiste Polonais" ^{[ 2 ]}.

Po przeprowadzce do Wiednia w 1901 roku działalność polityczna, oświatowa i naukowa nie przeszkodziła mu w podjęciu studiów prawniczych. Jednakże gruźlica pokrzyżowała wszelkie jego plany życiowe. Kazimierz Kelles-Krauz zmarł, mając zaledwie 34 lata, 24 czerwca 1905 roku w austriackim mieście Pernitz.

Nie referując szczegółowo jego działalności politycznej należy zaznaczyć, że był on człowiekiem należącym do elity intelektualnej ówczesnej Europy, a także gorącym orędownikiem niepodległej Polski. Leszek Kołakowski nazywa go nawet najwybitniejszym ideologiem niepodległościowej orientacji w polskim ruchu socjalistycznym ^{[ 3 ]}. Poruszane przezeń najżywotniejsze zagadnienia epoki, a także status szanowanego intelektualisty wpływały w znaczy sposób na postrzeganie jego osoby przez współczesnych. W tym miejscu warto wspomnieć dwie ważkie opinie. Polski filozof z przełomu XIX i XX wieku — Henryk Struve — w swoim syntetycznym zarysie filozofii polskiej zamieszcza bardzo pochlebne wzmianki o myśli Kelles-Krauza ^{[ 4 ]}. W bardziej literacki i obrazowy sposób pisał o Kelles-Krauzie Stanisław Brzozowski: "Weźcie Ludzi bezdomnych do ręki — przeczytajcie ten ustęp, gdzie pisze Żeromski o Marianie Bohuszu, przypomnijcie sobie i zrozumiejcie cichą i wielką śmierć Stefana Okrzei i że to się dzieje dziś, przy nas, obok nas, za nas, o Warszawie pomyślcie, gdzie krew się być może leje o tej porze, a potem, potem przypomnijcie jeszcze, że jest świat przyszłości, którego nic wydrzeć nie zdoła. I że to wszystko żyło w jednym sercu i w jednym mózgu, a zrozumiemy kim był, czym żył Kazimierz Krauz" ^{[ 5 ]}.

Prawo retrospekcji przewrotowej

Prawo retrospekcji przewrotowej sformułowane zostało po raz pierwszy w dwóch odczytach Kelles-Krauza na posiedzeniach I i II zjazdu Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego (1894-1895). Dopiero nieco później powstał artykuł pt. Prawo retrospekcji przewrotowej jako wynik materializmu ekonomicznego ujmujący zagadnienie w sposób systematyczny. Uzupełniony został on następnie drugą częścią zatytułowaną Prawo retrospekcji przewrotowej wobec teorii naśladownictwa (dotyczyła stosunku do koncepcji Gabriela Tarde’a). Oba artykuły opublikowane zostały pod postacią rozprawy Socjologiczne prawo retrospekcji.

Kelles-Krauz definiuje swoje prawo w zwięzły sposób: „ideały, którymi wszelki ruch reformacyjny pragnie zastąpić istniejące normy społeczne, podobne są zawsze do norm z bardziej lub mniej oddalonej przeszłości" ^{[ 6 ]}. Zmiany rytmu rozwoju dziejowego oscylują wokół dwóch zasad: indywidualizmu (przewaga interesów jednostki) i socjalizmu (przewaga interesów społeczeństwa). Prześledzimy teraz drogę intelektualną, która doprowadziła naszego autora do sformułowania powyższej zasady zmiany społecznej.

Punktem wyjścia dla niego była analiza sposobu oddziaływania podstawy ekonomicznej na formę społeczną (nie wolno zapominać, iż pomimo całej oryginalności swoich dzieł Kelles-Krauz pozostawał marksistą). Wyróżnione tu zostały dwie możliwości: oddziaływanie bezpośrednie, „odlew" (moulage) oraz powierzchowne, „przesiew" (triage). Pierwsze jest reakcją psychiczną na każdy fakt zaspokojenia potrzeby. Oddziaływanie to stanowi jednocześnie zasadniczy proces dziejowy, wytwarza przyzwyczajenie, którego wyrazem są nakazy etyczne lub prawne, a także instytucje polityczne. „Przesiew" natomiast polega na tym, że każda klasa staje się niewrażliwa na te składniki tradycji (nauki i kultury), które nie są zgodne z jej interesem ekonomicznym. Po tej konstatacji Kelles-Krauz dodaje, że zwycięska klasa kształtuje społeczeństwo na swój sposób oraz stara się wprowadzić korzystne dla siebie normy (apercepcja klasowa). Kształtowanie to odbywa się jednak w umysłach, które posiadają różne szybkości przystosowania do rzeczywistości. Kelles-Krauz wyróżnia trzy kategorie: „obóz wsteczny", tworzony przez ludzi obdarzonych najmniejszą szybkością przystosowania, oportunistów, żyjących teraźniejszością oraz „umysły najruchliwsze", które przyczyniają się do zmian.

Ta ostatnia kategoria nie jest jednak jednolita. Należą do niej „nieświadomi burzyciele" (których narzędziami są negacja i paradoks) oraz „umysły przełamujące granice współczesności", które zdają się przeczuwać przyszłość. Zdaniem myśliciela „w sympatiach ich odgrywa znaczną rolę przeszłość, przez co sympatie te częściowo zbliżone są do świeżo zwalczonych ideałów umysłów najkonserwatywniejszych" (od wsteczników odróżnia ich zaś dążenie do odrodzenia w wyższej formie, nie zaś cofnięcia historii) ^{[ 7 ]}. Autor prawa retrospekcji przewrotowej uważał ponadto, że zgodność prądów reformatorskich z niektórymi tradycjami przeszłości jest „normalnym, stałym i niezbędnym wynikiem rozwoju ludzkości, który słusznie porównywano do linii spiralnej: linia ta powraca ciągle do tych samych punktów koła, lecz za każdym razem na coraz większej jest nad nimi wysokości" ^{[ 8 ]}. Mamy tu do czynienia z bardzo oryginalną wizją historii. Z jednej strony Kelles-Krauz w oczywisty sposób nawiązuje do spuścizny Giambattisty Vico, z drugiej zaś z pewnością pozostaje marksistą. Przyjrzymy się zatem bliżej źródłom inspiracji naszego autora.

Źródła

Kazimierz Kelles-Krauz pozostawał pod wpływem popularnych w ówczesnej Polsce prądów ideowych, takich jak pozytywizm, neokantyzm, ewolucjonizm i marksizm ^{[ 9 ]}. Sam wskazuje bezpośrednio na ostatnie z wymienionych źródeł. Znajduje „genialną intuicję prawa retrospekcji" u samego Karola Marksa. Ten ostatni pisał w swoim studium Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte,że „tradycja wszystkich zmarłych pokoleń ciąży jak zmora na umysłach żyjących. I właśnie wówczas, gdy wydają się być zajęci tym, by dokonać przewrotu w sobie samych i w tym, co ich otacza, by stworzyć coś, czego nigdy jeszcze nie było — w takich właśnie chwilach kryzysu rewolucyjnego przywołują oni trwożliwie na pomoc duchy przeszłości, zapożyczają od nich imiona, hasła bojowe i szaty, ażeby w tym uświęconym przez wieki przebraniu i w tym zapożyczonym języku odegrać nowy akt historii świata" ^{[ 10 ]}. Warto zastanowić się jednak, na ile powyższe stwierdzenia mogą stanowić podstawę formułowanych przez Kelles-Krauza wniosków. Po pierwsze, należy zauważyć, że dalej Marks pisze, iż „rewolucja socjalna XIX stulecia nie z przeszłości, lecz jedynie z przyszłości czerpać może swą poezję" ^{[ 11 ]}. Ponadto niektórzy komentatorzy tego tekstu zwracają uwagę na fakt, że wypowiedź Marksa należy traktować raczej metaforycznie niż aksjomatycznie ^{[ 12 ]}. W spuściźnie Kelles-Krauza możemy dostrzec również wpływy Fryderyka Engelsa, który w Pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa mówił o spiralnym rozwoju według schematu: wspólnota pierwotna-cywilizacja-komunizm. Postęp był więc zgodnym z omawianym prawem „odrodzeniem, ale już w wyższej formie — wolności, równości, braterstwa starych rodów" ^{[ 13 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Krajobraz ludzkiej moralności Legenda o św. Juanie Diego

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word