Leszek Kołakowski pisze, że prawo retrospekcji przewrotowej miało na celu wyjaśnienie w jaki sposób (bez istnienia odpowiedniej bazy) mógł powstać sam marksizm ^{[ 14 ]}. Wydaje się jednak, iż jest to interpretacja zbyt wąska. Nacisk położony na rolę historii i tradycji w rozwoju społecznym stanowił bowiem odstępstwo od marksizmu i tworzył w zasadzie inną doktrynę historyczno-dziejową ^{[ 15 ]}.

Innym i być może bardziej jednoznacznym źródłem mogą okazać się natomiast prace Giambattisty Vica, któremu Kelles-Krauz poświęcił osobny artykuł, opublikowany roku w „Przeglądzie Filozoficznym" (1901). Wymienił on tam zalety Nauki nowej do których zaliczyć należy antycypację poglądów Comte’a o podziale historii na trzy wieki, analizę genezy religii wyprzedzającą znacznie czasy Bachofena i Feuerbacha ^{[ 16 ]}, przedstawienie historii Rzymu jako konfliktu na tle ekonomicznym, a także refleksje na temat pierwotnego charakteru poezji w stosunku do prozy oraz roli poety (dopatruje się tu zalążków koncepcji „poety — człowieka pierwotnego" stworzonej przez Aleksandra Świętochowskiego). Szczególnie ważne jest docenienie vikiańskiej estetyki. Jedyny publikujący współcześnie po polsku badacz myśli Giambattisty Vica — Sław Krzemień-Ojak — kładzie nacisk na ten problem. Jego zdaniem nie można oddzielić estetyki Vica od historiozofii, „bowiem twórczość artystyczna nie istnieje poza cykliczną historią poszczególnych narodów, a i wewnątrz cyklów dziejowych nie ma statusu pozaczasowego, lecz wiąże się trwale z pewnymi ich fazami i tylko w tych ściśle określonych fazach jest ona na właściwym miejscu" ^{[ 17 ]}. Można więc zaryzykować tezę, że „prawo retrospekcji przewrotowej" dałoby się zastosować do badań estetycznych.

Kazimierz Kelles-Krauz rozważa także najbardziej reprezentatywne zagadnienie filozofii Vica — cykliczny bieg dziejów. Zastępując termin „corso" polskim określeniem „kołobieg", uważa iż historia biegnie po linii spiralnej ^{[ 18 ]}. Wyeksponował także problem rozwoju historii. Zgodnie z myślą neapolitańskiego filozofa, uważał, że linearny jej bieg nie jest możliwy. Uzasadniał to przeświadczeniem, że każda epigeneza potrzeb, powoduje natychmiastowy powrót do wcześniejszych idei (ricorso) ^{[ 19 ]}. Kelles-Krauz, interpretując Vica w duchu realizmu historycznego, doceniał jego szerokie horyzonty i światły umysł, pomimo zdecydowanych różnic światopoglądowych.

Obok twórcy teorii „kołobiegu" innym myślicielem o fundamentalnym dla omawianej koncepcji znaczeniu był Gabriel Tarde. Kelles-Krauz zawdzięcza mu teorię wrażliwości społecznej reformatorów, a także prawo naśladownictwa (loi de l’imitation), z którego wyciągnie wniosek o nowatorstwie społecznym jako rodzaju naśladownictwa ^{[ 20 ]}. Nazywał on retrospekcję naśladownictwem w czasie, a także zestawił indywidualizm i socjalizm (zasady dialektycznego następstwa) z epokami dziejowym Tarde’a (słownikową, polegającą na indywidualnym gromadzeniu wynalazków różnego rodzaju i gramatyczną, skupiającą się na ich harmonizowaniu). Istnieje jednak ważna różnica: Tarde stwierdzał działanie swojego prawa we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, podczas gdy Kelles-Krauz pisał tylko o sferze idei. Trzeba zaznaczyć, że autor „prawa retrospekcji przewrotowej" nie uważał Tarde’a za jedno ze źródeł swojej koncepcji, lecz starał się wyraźnie akcentować podobieństwa ^{[ 21 ]}.

Chcąc uzupełnić zarys tła ideowego koncepcji Kelles-Krauza, nie można pominąć jeszcze trzech filozofów. Dość oczywiste jest nawiązanie do Hegla. Według „prawa retrospekcji przewrotowej" przyszłość (zniesienie stanu wyjściowego) powstaje przez połączenie się odtworzonej przeszłości (stan wyjściowy) z teraźniejszością (zaprzeczenie stanu wyjściowego) ^{[ 22 ]}. W artykule Złoty wiek, stan natury i rozwój w sprzecznościach czytamy: „ze starcia między uznaną teraźniejszością a nieodżałowaną przeszłością [Hegel] wykrzesze świętą iskrę przyszłości" ^{[ 23 ]}. Kelles-Krauz zauważa przy tym poprawnie, że prawo przechodzenia pewnej rzeczy w jej zaprzeczenie (m.in. ustrojów państwowych) ma swoje źródła u Arystotelesa ^{[ 24 ]}. Innym myślicielem źródłowym jest Jean-Jacques Rousseau, którego Kelles-Krauz ceni szczególnie za pogląd, że historia i rzeczywistość powinny ustąpić przed rozumem jednostki, a także uznanie planów boskich za trudne do zbadania ^{[ 25 ]}. Należy zauważyć, że oba te poglądy stoją w wyraźnej sprzeczności z Nauką nową Vica, co nie pozwala mówić o wtórności Kelles-Krauza.

Warto wspomnieć na koniec o inspiracjach, które płynęły z myśli polskiej. Już wcześniej Stanisław Krusiński pisał o spiralnym rozwoju od społeczeństw organicznych, przez konfliktowe, do nowych wyższych form społeczeństwa organicznego. Ludwik Krzywicki natomiast pobudził Kelles-Krauza do rozważań nad rodowodem idei oraz ich wędrówkami w czasie i w przestrzeni ^{[ 26 ]}.

Jak można zastosować prawo retrospekcji przewrotowej?

Zauważyłem już, że istnieje możliwość zastosowania jego koncepcji do badań estetycznych. Jest to jednak problem tyleż złożony, co nie badany szczególnie wnikliwie przez samego autora ^{[ 27 ]}, tak więc właściwsze będzie przytoczenie przykładu używanego przez samego autora, który pokazuje zasadę działania tego prawa na gruncie historycznym.

Przykładem, tym są przekształcenia w sferze idei zachodzące po Rewolucji Francuskiej. Kelles-Krauz pisze, że „gdy społeczeństwo zrodzone z roku 1789 po macoszemu zaczęło traktować pewną kategorię potrzeb, zwróciły się one z tęsknotą do tego okresu przeszłości, który wyprzedza klasyczną starożytność" ^{[ 28 ]}. Twierdzi on — mając w pamięci myśl Marksa o korzeniach „burżuazji nowożytnej" sięgających starożytnego Rzymu — „że w takim razie ojcami nowożytnego proletariatu są bezimienni bohaterowie starych legend ludowych, są niezróżniczkowane gromady, które żyły jednakim życiem lub razem z głodu umierały" ^{[ 29 ]}. Współczesny Kelles-Krauzowi komunizm miałby więc być powrotem do stanu, który określany jest mianem „pierwotnego komunizmu". Mamy tu do czynienia z vikiańską wizją cyklu historii, z tą istotną różnicą, że w omawianej koncepcji więcej miejsca zajmują wątki aksjologiczno-ideowe.

Szczególnie ciekawe zastosowania prawa retrospekcji przewrotowej możemy zaobserwować na gruncie procesu narodowotwórczego. Wedle Kelles-Krauza przebiega on od wspólnoty językowo-terytorialnej, poprzez kapitalistyczne struktury i formy życia społecznego, demokratyzację kultury i asymilowanie przez masy radykalnych haseł i poglądów, świadomość społeczną (w tym świadomość narodową) aż do aspiracji narodowo-państwowych. Autor jedynej pracy dotyczącej tego zagadnienia — Marian Bębenek — stwierdza, że pogląd taki pozostaje w zasadzie w zgodzie z wymaganiami nauki ^{[ 30 ]}. Wskazuje za to na inny problem: Kelles-Krauz zdaje się pomijać zupełnie samowiedzę historyczną. Nacisk z tej ostatniej został przesunięty na idealizację narodowej przeszłości. Dobrym przykładem jest kreowanie na niemieckiego bohatera narodowego antycznego przywódcy plemion germańskich — Arminiusa (18 r. p.n.e.-21 n.e.). Pomimo krytycznej oceny tego procesu Kelles-Krauz — nie bagatelizował dążeń mitotwórczych. Miał świadomość jak mogą one bardzo wzmocnić poczucie narodowe lub zapobiec procesowi asymilacji przez inny naród ^{[ 31 ]}. Mitologizacja jest w stanie stać się podstawą do realizacji własnego programu ideowego. Skoro w przeszłości nie udaje się znaleźć realnych źródeł inspiracji, można pokusić się o próbę ich stworzenia. Wtedy też — na mocy prawa retrospekcji przewrotowej — możliwe będzie postulowanie gruntownych przemian społeczno-politycznych, mających ucieleśnić „do korzeni", okresu kiedy zapomniana obecnie wartość była rzekomo realizowana.

Koncepcja Kelles-Krauza stanowi więc rodzaj narzędzia, które ma umożliwić zrozumienie procesów społecznych na gruncie aksjonormatywnym. Nasuwa się tu wątpliwość związana z uniwersalną stosowalnością omawianego prawa. Pomoc w odpowiedzi na nią znajdujemy u Bronisława Łagowskiego. Oddziela on wyraźnie retrospekcję przewrotową w sensie wziętym od Kelles-Krauza od retrospekcji restauracyjnej lub kontrrewolucyjnej. Na przykładzie polskich przemian ustrojowych (1989) ukazuje, że piętnowanie radykałów transformacji jako „jakobinów" stanowi retorykę zupełnie chybioną. Nie możemy mówić o polskiej rewolucji, ponieważ „jej ideały i jej «kultura» są przejęte z niedalekiej przedkomunistycznej przeszłości, którą wielu jeszcze pamięta jako bardzo niedoskonałą" — pisze Łagowski ^{[ 32 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Krajobraz ludzkiej moralności Legenda o św. Juanie Diego

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word