Polaków i Ukraińców wciąż dzieli ocena rzezi wołyńskiej. Strona polska trzyma się zdania, że jest to jednostronny akt barbarzyństwa i ludobójstwa, i pokajanie ma być dokonane bez żadnej relatywizacji. Strona ukraińska nie godzi się na tak jednoznaczne potępienie i taką ocenę. Oto jednak pojawił się wyłom ze strony kościołów obu narodów. W czerwcu 2013, w 70. rocznicę rzezi wołyńskiej abp Światosław Szewczuk w imieniu Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego oraz abp Józef Michalik w imieniu Kościoła katolickiego w Polsce zaapelowali o wzajemne przebaczenie win i pojednanie obu narodów, podpisując wspólny apel wzorowany na liście biskupów polskich do niemieckich z 1965: Przebaczamy i prosimy o wybaczenie. Odtąd strona ukraińska mówiąc o rzezi, trzyma się tej formuły. Użył jej prezydent Poroszenko w 2014 i rok później aktywista Euromajdanu pod warszawskim pomnikiem ofiar rzezi. Rychło jednak w sieci pojawiła się gniewna replika na ten gest, którą nagrał w języku ruskim jako odpowiedź w imieniu Polaków Tomasz Maciejczuk. Odpowiedź sprowadza się do roszczenia o jednostronności winy, lecz niestety pomija fakt, że ta krytykowana przez Maciejczuka formuła „Przebaczamy i prosimy o wybaczenie" to formuła, którą dalekowzrocznie zaproponowały kościoły Polski i Ukrainy.

W relacjach polsko-ukraińskich nie ruszymy pewnie z miejsca dopóki nie uznamy, że taka kompromisowa formuła ma sens nie tylko pragmatyczny.

Oczywiste jest, że profanacja cerkwi i prześladowanie popów to nie to samo, co wymordowanie tysięcy niewinnych osób. Tyle że w rozgrzanej atmosferze nacjonalistycznej takie zdarzenia działają jak spirala ekscesów: jeden niewinny gest, powoduje radykalną odpowiedź, ta z kolei zbrodnie, aż do ludobójstwa. Tak działa logika darwinizmu społecznego, której wówczas ulegano, która zakładała, że narody toczą ze sobą walkę na śmierć i życie i że albo zginiesz, albo sam zabijesz.

Poza tym dochodzą do tego uczucia religijne, które się spajają i wzmacniają z narodowymi. Przypomnijmy sobie dzieje rewolucji grodzińskiej. Zakłócono tam chłopom uroczystość religijną, w efekcie zatłukli kijami dwóch policjantów i chcieli dokonać pogromu całej komendy. Polacy zburzyli ponad sto cerkwi przed wojną.

Gdyby rządzili ludzie pokroju Piłsudskiego, gdyby żywa była kultura sarmacka, wszystko mogłoby się potoczyć inaczej.

Trzeba to potraktować jako lekcję. Wszelkie doktryny polityczne i nauki społeczne muszą się bezwzględnie uwolnić od wszelkich biologizmów, które infekują je obserwacjami na poziomie naturalnym, unaukowienie i unowocześnienie tych doktryn polegało na wniesieniu do nich „ducha dżungli".

Idea narodowa nie musi polegać na teoriach walki narodów, która jest tak samo prymitywna, jak i marksistowska walka klas — może bowiem polegać na afirmowaniu tożsamości narodowych (także i regionalnych!). I takie idee narodowe przyświecały kontynuatorom prawdziwej kultury polskiej — tej z dworków szlacheckich.

Skimuntówna uważała się za Litwinkę, zabiegała o państwo litewskie i białoruskie, lecz sama mówiła po polsku, litewskiego nie znała. W przytoczonym wyżej eseju krytykowała zdecydowanie pojęcie Kresów, jako inkorporacjonistyczne, sprowadzające te tereny — przez które wszak biegnie najkrótsza droga wodna między Morzem Czarnym a Bałtykiem — do jakichś peryferiów Polski, a nie zaprzyjaźnionych krajów, które mają się stać równoprawnym partnerem Międzymorza. Pisała:

"Wspaniała idea jagiellońska, która niegdyś jaśniała nad Polską i nad połączonymi z nią naro­dami — dziś leży cała w mrokach i mgłach nieznanej przyszłości. Polska dzisiejsza jej nie rozumie. Polska, aby podjąć wielką ideę dziejową, swoją i bratnią — ideę jagiellońską nie w starych, ale w nowych formach — musi wyrzec się nacjonalistycznego samouwielbienia, zrozumieć dusze narodów, z którymi przeżyła wieki, pomóc w ich nowożytnej rozwojowej pracy i razem z nimi budować na wschodzie wał obrony wiary i cywilizacji. Zostając w swoim etnicznym i egoistycznym zasklepieniu — Polska wyrzeknie się wiel­kości moralnie i politycznie...

Jagiellonowie opierali się o trzy morza

Ale pojęcie „kresów" snuje dalej swoją sztuczną robotę i wznosi nietrwałe budynki, które w wielu punktach pierwszy silniejszy wiatr zmiecie, jeśli się nie połączą z miejscowym fundamentem… nowoczesna Polska widzi w nich tylko… kresy polskości. — Nie dojdzie do niczego, póki nie zobaczy zamiast kresów - krajów i narodów."

Czyż nie były to słowa prorocze? Wszyscy chcieli Wielkiej Polski, lecz dawna Wielka Polska opierała się na wielkiej kulturze, a nie wielkim terytorium czy wielkiej armii. Z wielkości kulturowej rozkwitają inne wielkości, gdyż one przyciągają narody. Dalej wyjaśniała Skurmuntówna:

„Czasy jagiellońskie działały całkiem inaczej. Pod promieniami zachodniej oświaty rosły i rozwijały się w swoich krajach ludy. Dźwigały się kościoły i szkoły. Płynął do nich żywioł miejscowy, kształcił się, rządził się sam, i silnymi barkami wspierał wspólne państwo. Dziś na tych ziemiach — Wileńszczyzna, Bia­łoruś, Polesie, Ruś południowa — te same narodowości, lecz stuletnia niewola rozdzieliła, wojna świa­towa połamała ich warstwy; ziemiaństwo, miejscowa inteligencja w większości odsunięte od wpływów politycznych i rządów; do życia politycznego powo­łane zostały ciemne jeszcze masy, które z prądem czasów wybijają się do światła i rozwijają w narody, ale rząd polski centralny, sięgający dotąd wzrokiem i pojęciem tylko po Bug, nie potrafił dać tym masom nie tylko dobrej administracyjnej opieki, która by kształciła w nich poszanowanie prawa i zdrowe pojęcie własności, lecz ani obrony od wrogich wpływów naokół, ani szkół własnych narodowych, tam, gdzie one tego pragną, pod światłym państwowym kierunkiem… przymusowa polonizacja, ignorująca ocknienie się plemienne ludów, nie zaszczepi się nigdzie trwale na ziemiach jagiellońskich."

Kiedy dziś rozważamy nasze stosunki ze wschodnimi sąsiadami, nie można zapominać o tym, że w II RP mieliśmy nie tylko nowoczesność snującą opowieści o walce klas i walce narodów, ale i prawdziwe pozostałości kultury staropolskiej w wybitnej osobie Józefa Piłsudskiego czy rodzie Skirmuntów. Ci ostatni stali się prawdziwymi męczennikami sarmatyzmu. Kiedy w 1939 weszli do Polski bolszewicy, Skirmuntowie byli torturowani, odzierani ze skóry i zakopani żywcem w lesie.

Białoruś jako klucz do reintegracji dawnych ziem jagiellońskich

Spójrzmy dziś na byłe ziemie i ludy żyjące niegdyś w państwie jagiellońskim. Polityka społeczna i historyczna zaborców oraz przenikanie na nie prymitywnych doktryn zewnętrznych, dość skutecznie nas ze sobą poskłócało. Polacy nie ufają Ukraińcom — za Wołyń. Litwini nie ufają Polakom — za aneksję Wilna. Jedynie Białorusini nie mają z nikim poważniejszych zaszłości.

Nieco lepiej prezentuje się sojusz piastowski, czyli układ wyszehradzki. Istnieje obecnie szansa na zbudowanie w oparciu o ten układ pewnego projektu politycznego, tyle że w szerszej perspektywie ważniejszy jest układ ziem jagiellońskich (oby komplementarnie wobec układu piastowskiego!).

5. Biblioteka Narodowa w Mińsku

Jak tutaj poskładać to, co rozbite i skłócone? Choć to paradoksalne i nader ryzykowne stwierdzenie, jądrem odbudowy wydaje mi się Białoruś. Wydaje się to może kuriozalne, gdyż zostaliśmy zaczarowani demonizacją sytuacji na Białorusi. Tymczasem Białoruś jako społeczeństwo nie tylo z nikim nie ma zaszłości, to dodatkowo była jądrem kulturowym upadającej Rzeczypospolitej. Białoruś zachowała najlepsze wspomnienia z dawnej Rzeczypospolitej, bo to, co u nas wyglądało jak upadek, tam kojarzyło się z rozwojem.

Jak wskazywałem, to co najlepsze w naszej kulturze w ostatnich dwustu latach wyszło z tych ziem.

Białoruś — folwark, który chciał opanować Rosję

Stawiam tezę, że współczesna Białoruś nie jest kołchozem, jak chcą niektórzy, lecz raczej folwarkiem, rządzonym przez ambitnego magnata. Folwark oczywiście rozwija się bardzo wolno, gdyż jest mocno wyizolowany od odmiennego otoczenia gospodarczego, tym niemniej to jest folwark. I jak na nasze wyobrażenia o folwarku, mimo wszystko się rozwija.

Gospodarz tego folwarku — Aleksander Łukaszenka — to człowiek o fenomenalnych ambicjach. Jego osobista kariera dała mu tę perspektywę. To człowiek z ludu, który wdrapał się na szczyt. Jego matka doiła krowy w kołchozie, niezamężna. On zaś zdobył wykształcenie, został nauczycielem, a następnie kierownikiem kołchozu, po czym całego państwa. Przy czym nie był to kres ambicji.

Najpoważniejszym zarzutem wobec Łukaszenki jest bez wątpienia rusyfikacja Białorusi, wokół czego organizowany jest zresztą główny opór. Popełniamy błąd patrząc na to przez pryzmat rusyfikacji aplikowanej pod zaborami Polakom, podczas kiedy jest to zupełnie inny proces, analogiczny do polonizacji Białorusi w Rzeczpospolitej, kiedy tamtejsza elita polityczna sama się polonizowała, by robić kariery na poziomie całej Rzeczypospolitej. I dokładnie to samo stoi za aktualną rusyfikacją Białorusi! Łukaszenka chciał „podbić" Rosję.

Choć brzmi to dziś absurdalnie, wobec agresywnej polityki Putina, jednak zupełnie inaczej wyglądało to w latach 90., kiedy zapijaczony Jelcyn prowadził Rosję wielkimi krokami do ruiny a tym samym nieuchronnego podboju przez Zachód. W 1997 Łukaszenka z Jelcynem podpisali akt konfederacji Rosji i Białorusi i stały za tym mocne ambicje Łukaszenki.

Dla bardzo wielu Rosjan, na których oczach rozsypywał się kraj i gospodarka, Białoruś budziła żywe sentymenty sprawnie działającego kołchozu, a że na dodatek wspierał on język rosyjski w swoim kraju, to już zupełnie mógł uchodzić za Rosjanina „świętszego od patriarchy". Te ambicje Łukaszenki opisano w książce z 2014 Andrzeja Brzezieckiego i Małgorzaty Nocuń: Łukaszenka. Niedoszły car Rosji.

See comments (6)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto